سطح توقع مردم از زندگی در دوران هاشمی افزایش یافت

جواد مسعودی

توقع مردم از سطح زندگی بالا رفته. اگر در دهه شصت شمسی حداکثر توقع یک کارمند از داشتن وسیله نقلیه؛ برخورداری از یک موتور سیکلت برای ایاب و ذهاب خود و خانواده اش بود، امروز و در آغازین سالهای دهه نود همین کارمند به کمتر از خودرو آنهم از نوع کم مصرفش بسنده نمی کند. امروز دیگر مثل دهه شصت که کودکان اسباب بازیهایشان را خود می ساختند و با آن بازی می کردند، نیست و کودکان امروزی به کمتر از بازیهای رایانه ای مثل میکرو، آتاری، سونی و انواع گیمهای جدید خارجی که وارد بازار شده، رضایت نمی دهند و قس علیهذا. اگر چه قشر متوسط جدید شهری در سالهای سلطنت پهلوی دوم بود که وارد جامعه ایران گشته بود، اما بعد از انقلاب اسلامی و خصوصاً بعد از جنگ تحمیلی، به لحاظ شرایط حساس و بحرانی کشور و همچنین وجود اقتصاد دولتی و در نتیجه نبود تورمهای عدیده امروزی که در پی هر آزاد سازی قیمتها و یا تعدیل اقتصادی به وقوع می پیوندد؛ بیشتر فکر و ذکر مردم و مسئولین به سمت جبهه ها و در نهایت مبارزه با دشمن در قالب تأمین نیروی انسانی و نیازهای نقدی و جنسی و به عبارتی پشتیبانی از جبهه و جنگ بود و نیازهای زندگی مدرن و رفاهی هنوز خود را نشان نداده بود. تنها با روی کار آمدن علی اکبر هاشمی بهرمانی بود که این اتفاق افتاد. ایده اکبر هاشمی رفسنجانی در اجرای سیاستهای راهبردی داخلی؛ توجه به تعدیل اقتصادی و به عبارتی خصوصی سازی در نظام اقتصادی کشور بود. او درمان نابسامانی اقتصادی بعد از جنگ را در رهایی از اقتصاد وابسته به دولت دانست و بر این اساس بود که تیم اقتصادی او اولین برنامه پنج ساله توسعه کشور را جهت انجام اصلاحات رئیس جمهور، تدوین و اجرا  کرد.

 هاشمی با چنین ایده ای بود که وارد عمل گشت، هرچند بعدها و حتی در دوران ریاست جمهوری خود از سوی مخالفانش - که مدعی بودند در دوران او بود که بتدریج سطح توقع مردم از زندگی بالا رفت - به اشاعه اشرافی گری، تجمل گرایی و مصرف گرایی در ادارات دولتی و سطح وسیعی از اقشار جامعه متهم گشت، اما خود وی عقیده دارد که برنامه های او برای استفاده از زندگی بهتر مردم، در راستای فرامین اسلام بوده و اینکه با جدیت به دنبال ورود مردم به فعالیتهای اقتصادی بوده است به خاطر خارج کردن آنها از انزوا و جلوگیری از تصرف مواهب طبیعی به دست دشمنان اسلام بوده است. در خصوص رشد مصرف گرایی نیز هاشمی اذهان را به سمت چگونگی این افزایش معطوف می کند و توضیح می دهد که: «قطعاً تولید بالا رفته بود که مصرف هم به دنبالش سیر صعودی یافت». وی با این استدلال در واقع در پی دفاع از تیم اقتصادی خود بود که باعث شد فرصتی که به بخشهای خصوصی جهت رشد اقتصادی داده شده است را با کار و تولید بیشتر به بهترین شکل آن - که افزایش مصرف داخلی و بعضاً صادرات کالای مازاد و خدمات نتیجه آن بود - پاسخ دهند. از طرفی هاشمی با این استدلال نتیجه می گیرد که وضع رفاهی مردم بهتر شده که بسوی مصرف گرایی متمایل شده اند. وی در توضیح این مورد می گوید: «اگر تولید نبود که مصرف بالا نمی رفت، پس وضع بهتر شد و مردم کار پیدا کردند. کسی که کار نکند چیزی بعنوان پس انداز ندارد. وقتی شغلی پیدا کند، درآمد خود را مصرف می کند. مردم به طرف کالاهای ماندگار رفتند. تا آن موقع مصرف مردم بیشتر در لباس و خوراک، آنهم در حد کالاهای کوپنی بود. بعدها به فکر گلیم، دوچرخه، موتور سیکلت، ماشین، یخچال و امثال اینها افتادند»(1).

به هر حال بنا بر آنچه هاشمی مدعی بالا رفتن سطح تولید و به تبع آن افزایش سطح مصرف کالا در دوران توسعه و تعدیل اقتصادی خود می داند، باید به یک نکته مهم دیگر نیز اشاره داشت و آن بالا رفتن سطح توقع مردم از یک زندگی معمولی و ابتدایی دوران اوایل انقلاب است. مسلم است که با افزایش تولید ما شاهد افزایش مصرف و نهایتاً بالا رفتن سطح توقع مردم نیز خواهیم بود. در دوران هاشمی که فضای غبار آلود جامعه و نظام بین الملل نسبت به ایران کمی بهتر شده بود، مردم ایران همانند بسیاری از مردم کشورهای دور و نزدیک که با انفجار اطلاعات و فناوری های بسیاری از جمله توسعه روز افزون رایانه ها و همچنین ظهور پدیده ای به نام تلفن همراه و سپس استفاده از دنیای مجازی اینترنت و ... آشنا و روبرو شده بودند، دیگر توقع نداشتند که به آنچه هاشمی داشتن دوچرخه و گلیم و موتور می نامید، بسنده نمایند و اکنون توقع و خواست مردم رفته رفته از این چیزها فراتر رفته و خواستار استفاده از تکنولوژیهای روز دنیا همانند داشتن خودرو، ماهواره، اینترنت و بسیاری دیگر از این دست کالاها شده بودند، چرا که به دلیل برخورداری از  پیشینه فرهنگی و تمدنی قوی خود را لایق برخورداری از محصولات و مصنوعات اینگونه فناوری ها و پیشرفتهای روز دنیا می دانستند. علاوه بر این در حوزه سیاسی نیز به دنبال استفاده از حقوق شهروندی در ایجاد یک جامعه مدنی از سوی نخبگان فکری و سیاسی خود بودند. می توان دریافت که بالا رفتن سطح توقع مردم رابطه محکمی با فرهنگ شهر نشینی دارد، بطوریکه روستا نشینانی که سابق بر این در روستا فقط به دنبال آب، برق، خوراک و پوشاک خود بودند، زمانیکه به شهر مهاجرت می کنند، همسو با فرهنگ شهر نشینی، چیزی بالاتر از آنچه که قبلاً به آن راضی بودند، مطالبه می نمایند.

با توسعه فرهنگ شهر نشینی، مشخص بود که سطح توقع مردم بالا خواهد رفت. در این خصوص برای خانواده ها علاوه بر تهیه مواجب زندگی و معیشت، تربیت و تحصیل فرزندانشان نیز اهمیت یافته بود و در این راستا جامعه بسیار هوشیار و مراقب بود تا بین حرف و عمل دولت از یکسو و مدیریت جامعه از سوی دیگر فاصله ای بوجود نیاید. انتظار مردم از دولت، استفاده از بهترین و کار آزموده ترین نخبگان سیاسی جهت مدیریت کشور در جهت تأمین رفاه آنها بود و همانطور که پیشتر ذکر شد، مردم علاوه بر خوراک، پوشاک و مسکن، اکنون به گزینه هایی چون فرهنگ و هنر، افزایش دانش اجتماعی از طریق تحصیلات عالی در دانشگاهها، ورزش و ... نیز فکر می کردند و بسیار علاقمند بودند که دارای یک زندگی تقریباً مرفه با همه امکانات لازم برای پیشرفت و ترقی خود و در یک محیط آرام و به دور از جنگ باشند. (2).

اینها مواردی بود که بعد از سیاست توسعه و تعدیل اقتصادی دولت هاشمی در باور مردم ایران به حق جای گرفته بود و این طرز فکر که در اذعان و باورهای مردم نهادینه شده بود؛ میراثی بس هولناک و عظیم برای دولتهای بعدی هاشمی بود تا اغلب انرژی و زمان دولتهای خاتمی و احمدی نژاد فقط در رفع نیارهای جدید اقشار مختلف مردمی مصرف گردد که بعد از سپری کردن جنگی نسبتاً طولانی، ئاشتن زندگی مرفه توام با آرامش را حق طبیعی، اجتماعی و سیاسی خود می دانستند. قشر متوسط جدید شهری نیز که اکنون بعد از جنگ تحمیلی خود را به جامعه و دولت نمایانده بود سهم زیادی در این تغییر و تحولات اجتماعی اخیر داشتند.

 منابع:

1- رحمانی، قدرت الله،(1383)، بی پرده با هاشمی، چاپ دوم، تهران: کیهان، صص 155 - 153

2- سریع القلم، محمود،(1386) عقلانیت و آینده توسعه یافتگی ایران، چاپ پنجم، تهران: مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، صص 78 - 77