شیر مدارس جبران کند

جواد مسعودی

بدن ما انسانها جهت بدست آوردن انرژی برای انجام تحرکات لازم خود نیاز به انواع پروتئینها و ویتامینها دارد. امروزه دیگر تقریباً ارزش غذایی تمام خوراکیهای حیوانی و نباتی که انسان از آن تناول می کند بر مردم روشن شده است. در بین تمام این خوراکیها شیر یکی از مهمترین و مغذی ترین موادی است که بدن انسان به دلیل دارا بودن این مایع حیاتی به انواع ویتامینها و مواد معدنی بدان نیازمند است. شیر و فرآورده های آن به دلیل تنوع و تعدد ترکیبات موجود در آن، نه تنها ارزش غذایی فراوانی دارند، بلکه تنها ماده غذایی شناخته شده در طبیعت است که می تواند نیازهای بدن را به طور متعادل تأمین کند و به معنای واقعی یک غذای کامل است.بدین خاطر جهت اطلاع از میزان این مواد و نتایجی که برای بدن ما به همراه دارد، به مختصری از فوائد آن اشاره ای کوتاه خوایم داشت.

کلسیم
کلسیم یک ماده معدنی است. این ماده موجب تقویت استخوان‌ها و دندان‌ها می‌شود. بنابراین مصرف آن برای کودکان توصیه شده است. استفاده از کلسیم همچنین از پوکی و شکستگی استخوان جلوگیری می‌کند. به همین دلیل زنان نیاز زیادی به مواد حاوی کلسیم دارند.

* ویتامین A

ویتامین A در تشکیل ماده رنگی سلول‌های استوانه‌ای چشم نقش دارد. وظیفه این سلول‌ها دید در شب است. علاوه بر این، ویتامین A موجب رشد و سلامتی استخوان‌ها، پوست و مو، تقویت سیستم ایمنی بدن و رشد و بهبود تولید مثل می‌شود.

* ویتامین‌های B

ویتامین‌های گروه B هم در بدن جایگاه خاص خودشان را دارند. ویتامین1B  موجب افزایش اشتها، رشد عضلات و عملکرد صحیح اعصاب می‌شود.

* ویتامین C

ویتامین C یا همان آسکوربیک اسید در التیام زخم‌ها موثر است و موجب ترمیم استخوان‌ها می‌شود. این ویتامین انسولین خون را تنظیم می‌کند و مانع بیماری‌ها و عفونت می‌شود.

* ویتامین E     
ویتامین E نیز که در شیر ویتامینه غنی‌شده است دارای وظایفی در بدن است. این ویتامین کمک به ساخت گلبول‌های قرمز خون می‌کند؛ موجب رقیق شدن خون و افزایش عمر می‌شود. ویتامین E نقش حفاظت از قلب و پیشگیری از سرطان و آب مروارید را برعهده دارد.

* ویتامین D

ویتامین D در رشد شکل‌گیری طبیعی استخوان‌ها و دندان‌ها نقش اساسی دارد. به همین دلیل کودکانی که دچار کمبود ویتامین D می‌شوند اغلب بیماری راشیتیسم می‌گیرند. پاهای این کودکان استخوان‌های نرم و کمانی شکل دارد. علاوه بر این تنظیم جذب کلسیم و فسفر و تقویت سیستم ایمنی بدن از وظایف این ویتامین در بدن ما است.

* آهن  
آهن هم از دیگر ترکیبات شیر ویتامینه است. این ماده معدنی وظیفه حمل و نقل اکسیژن در گلبول‌های قرمز، عملکرد صحیح آنزیم‌ها و تقویت سیستم ایمنی بدن را برعهده دارد. کمبود آهن در بدن موجب کم خونی‌، ضعف، سردرد و کاهش عملکرد ذهنی می‌شود.

با این اوصاف دانستیم که استفاده از شیر به دلیل منابع سرشار از کلسیم آن چقدر برای رشد استخوانبندی نوزادان و کودکان و همچنین زنان باردار لازم و ضروری است. بر این اساس توزیع شیر در مدارس در کشورهای جهان دهها سال است که به اجرا گذاشته شده است. در ایران نیز این امر سابقه ای تقریباً پنجاه ساله دارد و توزیع تغذیه رایگان در مدارس از دهه چهل بود که در دستور کار وزارت آموزش و پرورش قرار گرفت.

سابقه اجرای برنامه شیر درمدارس کشور

توجه به سلامت افراد جامعه از یک سو و اختصاص بخش قابل توجهی از جمعیت کشور به کودکان و نوجوانان از سوی دیگر، موجب شد تا از اوایل سال 1350، هم‌زمان با اجرای طرح تغذیه رایگان به‌عنوان میان وعده غذایی، برنامه شیر مدرسه نیز با پوشش تمام دانش‌آموزان مقطع ابتدایی و راهنمایی تحصیلی در کشور اجرا شود.

با شروع انقلاب و وجود تنگناهای ناشی از جنگ تحمیلی، ادامه این کار میسر نشد، تا اینکه دوباره در بهمن ماه 1365 با تشکیل ستاد تغذیه در کشور، تغذیه مناطق محروم در دستور کار قرار گرفت و اجرای آن از استان سیستان و بلوچستان با جمعیتی حدود 80 هزار نفر آغاز شد و در سال‌های بعد به تدریج به تمام مناطق محروم کشور گسترش یافت.

در سال1377 مطالعاتی در دفتر بهبود و تغذیه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی صورت گرفت که نتایج آن حکایت از وجود سوء‌تغذیه و کوتاهی قد در بین کودکان زیر 6 سال به ویژه در مناطق محروم و روستایی کشور داشت. نتایج این مطالعه دفتر یادشده را بر آن داشت تا  تمهیداتی  برای ارتقای سلامت کودکان مبتلا به سوء ‌تغذیه و کوتاهی قد، قبل از ورود آنان به مدرسه به انجام رساند به همین منظور برنامه مداخله‌ای مشارکتی ـ حمایتی را در کشور به اجرا گذاشت و از آنجا که امکان داشت تمام کودکان دچار سوءتغذیه تحت پوشش این طرح قرار نگیرند، مقرر شد برنامه شیر مدرسه برای تأمین بخش کوچکی از نیازهای تغذیه‌ای کودکان با اولویت مدارس ابتدایی در مناطق روستایی و محروم و مناطقی که شیوع سوء ‌تغذیه در آنها بیشتر است، اجرا شود.

به دنبال آن در سال 1379، نتایج مطالعات انجام شده توسط انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور نشان داد که 90 درصد از خانوارهای ایرانی کمتر از 90 درصد از کلسیم مورد نیاز بدن را دریافت می‌کنند. به عبارتی 90 درصد از خانوارهای ایرانی با کمبود کلسیم مواجه هستند. همچنین مطالعه یادشده حکایت از آن داشت که خانوارهای ایرانی شیر را کمتر از سایر فرآورده‌های لبنی مصرف می‌کنند. با توجه به آثار سوء کمبود دریافت کلسیم و تحمیل هزینه‌های ناشی از این کمبود در دراز مدت بر خانواده‌ها و دولت و در راستای اجرای ماده 197 قانون برنامه سوم توسعه کشور، ضرورت تدوین و اجرای راهکارهایی برای افزایش فرهنگ مصرف شیر توسط خانوارها را از سوی دولت، به وجود آورد. بنابراین با هدف ارتقای فرهنگ مصرف شیر در خانوارها  از طریق افزایش مصرف آن در بین دانش‌آموزان و به تبع آن در خانوارها، برنامه شیر مدرسه ایران از سال 1379 در مدارس سراسر کشور اجرا شد که تاکنون نیز ادامه دارد.

به این ترتیب در سال 1379 توزیع شیر رایگان از محل شیر خانوار با اولویت مدارس ابتدایی در مناطق محروم کشور و با جمعیتی حدود 420 هزار نفر از دانش‌آموزان آغاز شد. از این سال به بعد و با بهبود شرایط از لحاظ تأمین اعتبار، گستره افراد تحت پوشش افزایش یافت؛ چنانکه در سال 1383 با منظور کردن تمام دانش‌آموزان ابتدایی، مهدکودک‌های تحت پوشش سازمان بهزیستی و آموزش و پرورش و پیش دبستانی سراسر کشور، تعداد جامعه هدف به 6 میلیون نفر رسید. در سال 1384، دانش‌آموزان دختر دوره راهنمایی و مدارس شبانه ‌روزی نیز مشمول طرح قرار گرفتند و تعداد افراد تحت پوشش به 7/10 میلیون نفر رسید. در سال 1387 دانش‌آموزان ابتدایی و راهنمایی غیردولتی نیز تحت پوشش برنامه قرار گرفتند و به همین ترتیب تا سال تحصیلی 1390-1389 که تمام دانش‌آموزان دختر و پسر مقاطع پیش دبستانی و ابتدایی و راهنمایی و متوسطه (به استثنای دانش‌آموزان پسر استان‌های برخوردار) در مدارس دولتی و غیردولتی، مراکز شبانه‌روزی کودکان بی‌سرپرست، مدارس استثنایی، مهدهای کودک تحت پوشش سازمان بهزیستی و آموزش و پرورش و کارکنان شاغل در واحدهای آموزشی تحت پوشش برنامه شیر مدارس قرار گرفنند که تعداد آنها بالغ بر5/14 میلیون نفر بود. در سال‌جاری نیز مقرر است برنامه شیر مدارس حداقل با همین تعداد جامعه هدف در کشور اجرا شود.

به هر حال بعد از انقلاب اسلامی این مهم به دلیل وجود برخی مشکلات از جمله جنگ تحمیلی عملاً از سال 1379 بود که بطور جدی مورد رسیدگی قرار گرفت و به موجب آن مدارس موظف به توزیع شیر و کیک رایگان به دانش آموزان شدند. اگر چه اوایل دهه هفتاد نیز در مقاطی کوتاه شاهد توزیع شیر رایگان در مناطق و استانهای محروم از جمله سیستان و بلوچستان بودیم، اما همانگونه که گفته شد عملاً در سال 79 توزیع تغذیه در مدارس و ابتدا در مدارسی که در جنوب شهر و دارای دانش آموزان محروم و مستضعف بودند شروع شد. اما رفته رفته و تا اواسط سال 85 تغذیه رایگان به همه دانش آموزان تعلق گرفت و امروزه وزارت آموزش و پرورش مفتخر است که به همه مقاطع تحصیلی از ابتدایی تا متوسطه شیر رایگان می دهد، البته ظاهراً این شیر رایگان در مدارس راهنمایی و متوسطه سه روز در هفته انجام می گیرد و در روستاها و مناطق محروم نیز به همراه شیر، مواد مغذی دیگری همچون خرما، نخود و کشمش و بیسکوئیت نیز داده می شود. در استان و شهرمان همدان نیز به تبع این طرح، برنامه تغذیه و شیر رایگان برای دانش آموزان شهری و روستایی و از نوع محروم و غیر محروم از همان دهه هشتاد شروع شد.

در این خصوص مدیرکل سازمان آموزش و پرورش استان همدان با اعلام اینکه ‌مدارس متوسطه نیز به زودی زیر پوشش این طرح قرار می گیرند، در سال تحصیلی گذشته سرانه هر دانش آموز برای دریافت شیر مدارس را 14 لیتر  دانست و دریافت شیر دانش آموزان در اجرای این طرح را در 70 نوبت و در هر نوبت 200 سی سی شیر عنوان کرد. به گفته وی، ‌پارسال 35 میلیارد ریال اعتبار برای توزیع شیر رایگان مدارس استان همدان هزینه شده و 260 هزار نفر زیر پوشش شیر رایگان قرار داشتند که 63 هزار نفر آنان از دانش آموزان روستایی بودند.

عباس حسنی محتشم در این خصوص با ارائه اعتبار این طرح و نحوه انجام آن تصریح کرد: 10 میلیارد ریال سال گذشته برای توزیع تغذیه رایگان دانش آموزان مناطق محروم اختصاص داشت که برای خریداری و توزیع اقلامی مانند کیک ، بیسکویت، خرما و البسه دانش آموزان هزینه شد.

از سوی دیگر معاون توسعه منابع و پشتیبانی آموزش و پرورش استان همدان از انجام مناقصه برای خرید شیر مدارس با یکی از تولیدکنندگان شیر در استان سخن گفت. بداغی 70 درصد از شیر توزیعی مدارس استان را شیر لیوانی پاستوریزه عنوان کرد و اعلام نمود: 30 درصد آن را نیز که به صورت پاکتی استریل سه گوش و چهار گوش است به جهت ماندگاری بیشتر آن به مناطق صعب‌العبور و روستایی  ارسال می شود.

در این مورد مدیر عامل شرکت شیر پاستوریزه پگاه همدان اعلام داشته که در حال حاضر بیش از 30 درصد ظرفیت تولید شیر در شرکت پگاه همدان به تولید شیر مدارس اختصاص دارد. وی همچنین اظهار داشته که شرکت شیر پاستوریزه پگاه همدان یکی از تولیدکنندگان عمده شیر مدارس در غرب کشور است که در سال گذشته 19 میلیون بسته شیر پاکتی در مدارس همدان، لرستان، کرمانشاه و کردستان توزیع کرده است که از این تعداد، پنج میلیون و 400 بسته مربوط به توزیع شیر در مدارس استان همدان بوده است.

از سوی دیگر علیرضا کریمیان ـ دبیر کمیته ملی شیر مدارس کشور ـ در گفت‌وگو با ایسنا، از اختصاص ۲۵۰ میلیارد تومان اعتبار برای شیر یارانه‌ای مدارس در سال تحصیلی ۹۲ ـ ۹۱ خبر داد و گفت: امسال بیش از ۱۳ میلیون دانش‌آموز تحت پوشش توزیع شیر یارانه‌ای مدارس قرار می‌گیرند.

وی افزود: در برنامه‌ریزی صورت گرفته برای شیر مدارس، امسال مقرر شده علاوه بر دانش‌آموزان ابتدایی و راهنمایی، تمامی دانش‌آموزان مقطع متوسطه نیز تحت پوشش قرار بگیرند. همچنین مهدکودک‌های تحت پوشش بهزیستی و فرهنگیان شاغل در مدارس نیز امسال در لیست دریافت گنندگان شیر رایگان قرار دارند.

با تمام این اوصاف اما به نظر می رسد آنگونه که باید وزارت آموزش و پرورش به هدف اصلی خود در خصوص تأمین انرژی لازم کودکان و نوجوانان که بواسطه آن برنامه و طرح تغذیه رایگان را مصوب کرد، نرسیده است؛ چرا که هدف از انجام چنین طرحی رفع کمبودهای ویتامینی و کالرهای لازم کودکان و نوجوانان خصوصاً از نوع محروم آن در ساعاتی که در مدارس هستند بود که این امر با شیرهای با کیفیت مطلوب میسر می گردد. اما نگارنده که با خانواده های مختلف شهری و روستایی، دارا و ندار در این مورد صحبت می کردم، ضمن اینکه انجام چنین کاری را مفید و درخور تعریف می دانستند، اما همگی بدون استثناء شیرهای داده شده به فرزندانشان را بی کیفیت و غیر قابل مصرف می دانستند. آنها به طعنه اذعان داشتند که حتی نمی شود از این شیر که ظاهراً نه مزه و نه طعم شیر را دارد، ماست درآورد!

سخن اینجاست: حال که وزارت آموزش و پرورش به نمایندگی از دولت اقدام به چنین کاری که قطعاً دارای میلیاردها تومان هزینه می باشد، نموده است؛ چرا نباید حداقل از شیر و تغذیه قابل قبولی استفاده کرد که دانش آموزان نیز واقعاً بهره لازم را آن برده تا سلولهای مغزشان برای درس خواندن و درس جواب دادن بخوبی کار کند؟ مگر هدف دولت غیر این بود؟ پس چرا شیر بی کیفیت و به قول خانواده های دانش آموزان آب بجای شیر؟ جواب این هزینه های میلیاردی که از جیب بیت المال خارج می شود با کیست؟ چرا باید با کارخانه هایی قرارداد ببندیم که ذره ای به کمیت و کیفیت تغذیه سالم برای دانش آموزان ارزشی قائل نبوده و فقط به دنبال سود و درآمد خود می باشند؟ آقایان پاسخ بدهند.    

در حالیکه می دانیم مصرف روزانه نیم لیتر شیر دو لیوان پنجاه درصد پروتئین مورد نیاز افراد بالغ را تأمین کرده و همین مقدار شیر 10 تا 14 درصد نیاز روزانه یک فرد بالغ را به انرژی برآورده می کند.

در حالیکه میدانیم چربی شیر در معده به سهولت هضم می شود و نقش عمده ای در تولید انرژی داشته و مصرف روزانه 2 لیوان شیر، 10 درصد ویتامین «آ» و 40 درصد از ویتامین «د» مورد نیاز افراد بالغ را تأمین می کند و در حالیکه میدانیم سایر ویتامین های موجود در شیر شامل ویتامین های «ب1»، «ب2»، «ب3»، «ب6، اسیدفولیک، «ب12» و پانتوتنیک اسید است که همگی از گروه ویتامین های «ب» هستند؛ پس چرا باید شیرهای نامرغوب به دانش آموزان داده شود؟

البته در اینجا روی سخن فقط با آموزش و پرورش نیست و لازم است تا دستگاههای متولی تولید و توزیع و حتی آن فروشنده با انصاف نیز بدانند که شیر خالص نیاز واقعی انسانهاست و برای چند سکه سود بیشتر نباید با انجام کارهای خلاف از غلظت آن و برکت آن کاست.

منابع:

- عدل بند، طاهره، (شنبه 25 آبان 1390)، هفته نامه خبری تحلیلی برنامه، سال دهم، شماره 438

- ایرنا، 30/8/1390

- روزنامه دنیای اقتصاد (26/1/91)، شماره 2616

http://www.javanemrooz.com/news/page-35989.aspx-

-http://www.hawzah.net

http://www.salamatiran.com-