وزن بین المللی ایران در سیر تحول منابع قدرت

استفاده با ذکر منبع بلامانع است

جواد مسعودی

می‌توان به جرأت ابراز داشت که در عصر همگرایی‌های بین‌المللی و جهانی شدن، ابزار قدرت دولت‌ها نیز از شکل سنتی خود به سمت مدلی جدید از آن سوق پیدا نموده است. قدرت دولتها نیز از شکل سنتی خود به سمت دولتهای دوکراتیک و مدرن تغییر جهت داده‌اند. اگر وسعت سرزمینی، تعداد جمعیت و قدرت نظامی کشورها را از اجزاء سنتی قدرت دولتها در عرصه نظام بین الملل تلقی کنیم، امروزه نقش قدرت نخبگان، قدرت اقتصادی و قدرت انرژی و منابع طبیعی، بسیار پر رنگ تر از نمادهای سنتی آن می باشد. اگر چه از کارکرد قدرتهای سنتی به سادگی نمی توان چشم پوشید، اما در دنیای امروزی نقش اینگونه قدرتها کم رنگتر از قدرتهایی نظیر انرژی، اقتصاد و نخبگان شده است. به عبارت دیگر امروزه در عرصه نظام بین الملل، کشورهایی دارای وزن و اعتبار بین المللی می باشند که دارای ذخایر و منابع انرژی، قدرت اقتصادی برتر و وجود نخبگان فکری و ابزاری که عامل تغذیه مبانی نظری و عملی توسعه می باشند، بوده و قدرت نفوذ بر سایر کشورهای جهان را داشته باشند. در واقع کشورها و عمدتاً دولتهای آنها بر برخورداری از نمادهای قدرت سنتی در اشکال قدرت نظامی، وسعت سرزمینی و تعداد جمعیت، با داشتن مثلث قدرت نخبگان، قدرت اقتصادی و قدرت منابع انرژی می توانند جزء قدرتهای بزرگ دنیا در سطح نظام بین الملل باشند. بنا بر این برخورداری از مثلث ابزار قدرتهای سنتی همراه با مثلث ابزار قدرتهای جدید به راحتی می تواند یک کشور یا دولت را تبدیل به ابر قدرت جهانی نماید. با این اوصاف می توان اذعان داشت که اغلب دولتهای اقتدارگرا و مطلقه اغلب به قدرت های سنتی (نظامی، جمعیتی و سرزمینی) در سطح جهان متکی بوده و دولتهای دموکرات بیشتر به سمت قدرتهای مدرن امروزی (اقتصادی، انرژی و نخبگان) سمت و سوق دارند.

 بنا بر این ادعا، در آینده ای نزدیک کشوری در نظام بین الملل و جامعه جهانی از وزن و اعتبار بیشتری برخوردار است که دارای انرژی و منابع معدنی زیر زمینی، اقتصاد پویا و رقابتی و نخبگان علمی بیشتری نسبت به سایر مدعیان قدرت در سطح جهان باشند. در جدول زیر سیر تحول منابع و ابزار قدرت کشورهای بزرگ دنیا از شکل سنتی قرن 16 میلادی به شکل مدرن قرن20 مشاهده می کنیم.  همانطور که می بینیم منابع و ابزار قدرت دولتها از قرن 16 تا قرن 20 دچار تغییرات محسوسی شده است. به عبارتی هر چه که از قرن شانزده به سوی سده های بالاتر می رویم، ابزارهای قدرت نیز به سمت اشکال جدیدتر سوق پیدا می کنند.

منابع اصلی قدرت در دولتهای مسلط از سال 1500 تا 2000 میلادی و سیر تحول آنها

با این اوصاف باید دید کشور ما در عرصه بین الملل دارای چه وزن سیاسی و استراتژیکی می باشد. از مثلثهای قدرت کدام ابزار را دارا می باشیم و آیا از آنها استفاده مطلوب نموده ایم؟

اگر چه در بخش قدرت سنتی، کشور ما نسبت به کشورهایی چون روسیه،‌ چین، هند و ... دارای وسعت و جمعیت زیادی نیست (البته وسعت و جمعیت ایران با توجه به قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه از مقدار قابل توجهی برخوردار است)، اما در بخش ابزارهای نوین قدرت، جمهوری اسلامی ایران حرف برای گفتن بسیار دارد و این به لحاظ دارا بودن منابع غنی انرژی و سایر مواد طبیعی و معدنی در کشور است. همچنین وجود نخبگان، اندیشمندان و دانشمندان بسیار چه در داخل و چه در خارج از کشور، ایران را به یکی از قطبهای تولید علم و فناوری در همه عرصه های علمی تبدیل نموده است.

ابزارهای جدید قدرت دولتها در قرن 21 را که بنا بر اعتقاد نگارنده، باعث کم رنگ شدن شکل سنتی ابزار قدرت کشورها شده است در مقایسه با اشکال مدرن و امروزی آن مشاهده می کنیم. اگر چه ابزار قدرت سنتی کشورها به عنوان سه عامل مهم در تثبیت وجهه و وزن بین المللی کشورها محسوب می گردد، اما در عصر جهانی شدن که انواع دموکراسی ها به همراه اقتصاد آزاد و انفجار اطلاعات و تکنولوژی را به همراه داشته است، این ابزار قدرتهای نوین است که به همراه سه قدرت سنتی دیگر باعث می گردند تا کشورها و دولتهای آنها در موضع قدرت در تعامل با نظام بین الملل قرار گرفته و در دایره کشورهای قدرتمند جهان قرار گیرند.

 افتخارآفرینان المپیادهای جهانی نمونه ای کوچک از این مدعاست. کم نیستند دانشمندان ایرانی که در صنایع جنگ افزارهای مدرن جنگی، داروهای درمانی، ماشین آلات مختلف صنعتی و کشاورزی، مواد غذایی، خودروسازی، صنایع ساختمانی، صنایع کشاورزی، صنایع پزشکی، دانشگاههای کشور و ... مشغول به خدمت اند. اینان از افتخارات و سرمایه های یک کشور محسوب می شوند. الیتها یا همان نخبگانی که به نمونه هایی از آنها اشاره شد از ارکان اساسی قدرت نوین در صحنه بین الملل محسوب می شوند و ما امروز مفتخریم که با چنین نخبگانی رو به سمت توسعه اقتصادی که یکی دیگر از ارکان قدرت و اعتبار بین المللی است، می رویم.

بنابراین داشتن سه ضلع قدرت اقتصادی، نخبگان و انرژی همراه با قدرت نظامی که در سه دهه انقلاب اسلامی رو به پیشرفت گذارده است، ایران را به یکی از قطبهای مهم قدرت اگر نگوییم در جهان اما در آسیا و خاورمیانه کرده است. کشور ما دارای وزن و اعتبار بین المللی هست، اما اصول سیاست خارجی و رفتار دیپلماتیک نیز مهم است. دولتهای وقت باید با توجه به چنین پتانسیلهای بالقوه ای که ایران در دایره قدرتهای نوین جهانی از آن برخوردار شده است؛ از لحاظ رفتار سیاسی و نوع روابط و تعامل دیپلماتیکی خود با تدبیری درخور از این میراث گرانبهای موجود پاسداری نمایند.  

بر اساس گزارش‌های موجود؛ کشور ما از ابتدای سال 2012 میلادی تا ماه هفتم آن 27031 مقاله تولید کرده و با این میزان از تولیدات علمی بالاتر بر کشورهایی مانند سوئیس، فدراسیون روسیه، ترکیه و سوئد که به ترتیب 26 هزار و 114 مقاله، 25 هزار و 415 مقاله، 24 هزار و 228 مقاله و 22 هزار و 690 مقاله تولید کرده‌اند، ایستاده است. این آمارها حاکی از جایگاه قابل توجه ایران در میان کشور‌های جهان و بویژه کسب رتبه نخست از نظر تولید علم در کشورهای منطقه است، موضوعی که در سند چشم‌انداز 20 ساله نیز مد نظر قرار گرفته و بر آن تأکید شده است.

پژوهش و تحقیق نیاز یک جامعه پیشرفته توسعه یافته است از این‌رو مقام معظم رهبری همواره بر اهمیت آن تاکید دارند. ایران بر اساس سند چشم‌انداز بیست ساله در افق سال 1404 باید از نظر تولید علم و فناوری رتبه اول را در منطقه به خود اختصاص دهد. هرچند امروز نیز این هدف تا اندازه‌ای محقق شده، اما توجه به پژوهش‌های کاربردی برای تولید ثروت از علم و همچنین رفع مشکلات جامعه با انجام تحقیقات علمی چندان ملموس نیست. بنابراین بی راه نیست اگر بگوئیم نخبگان و دانشمندان ما امروزه یکی از اضلاع قدرت جهانی برای کشور محسوب می شوند و لازم است تا جهت افتخار آفرینی چنین سرمایه هایی، بودجه های پژوهشی را در کشور افزایش داده و دولت نسبت به ساماندهی تولید علم چه در داخل  و چه در عرصه های جهانی اقدامات مطلوب را انجام دهد.

باید دانست عدم افزایش سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی و کمبود بودجه پژوهشی سد راه پژوهشگران و علاقمندان تحقیق است. در بسیاری از کشورها بالای سه تا چهار درصد درآمد ناخاص ملی خود را به پژوهش اختصاص می‌دهند. این در حالی است که بسیاری از کشورها تولید ناخالص ملی‌شان خیلی از ایران بالاتر است، بنابراین چهار درصد تولید ناخالص ملی‌شان خیلی بیشتر از سهمی می‌شود که در ایران به پژوهش اختصاص پیدا می‌کند. هم‌اکنون در ایران تنها حدود یک درصد از تولید ناخالص ملی به پژوهش اختصاص می‌یابد و این در حالیست که تا پایان برنامه پنجم توسعه باید 5 درصد از تولید ناخالص ملی به پژوهش اختصاص یابد.