موسسات قرض الحسنه و مشکلات پیش رو

استفاده با ذکر منبع بلامانع است

جواد مسعودی

تاریخچه قرض الحسنه در ایران

اگرچه نمی‌توان تاریخ مشخصی برای آغاز سنت حسنه قرض بدون بهره، در ایران تعیین کرد، اما به نظر می‌رسد تأسیس صندوق سرمایه‌گذاری اثنی‌عشر در سال 1317 هجری شمسی، اولین حرکت در این زمینه باشد. به تدریج سایر نهادهای مذهبی نیز اقدام به تأسیس صندوق‌هایی کردند که در نهایت منجر به تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه شد.

پس از انقلاب و همزمان با دولتی شدن بانک‌ها، تصمیمی در سطح مقامات ارشد نظام گرفته شد تا از شدت مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی بکاهد. این تصمیم، در خصوص ایجاد موسسات اعتباری غیربانکی به منظور ارائه خدمات و تامین منابع مالی مورد نیاز پروژه‌های عمرانی و توسعه کشور بود که تاسیس آنها برعهده بنیادها گذاشته شد. به این ترتیب موسسه مالی و اعتباری در فضایی که طبق اصل 44 قانون اساسی اجازه تاسیس بانک‌های خصوصی را نمی‌داد، شکل گرفت تا باری را از دوش بانک‌هایی که به لحاظ شرایط جنگ دچار کمبود سپرده‌گذاری و منابع شده بودند، بردارد.      
اولین موسسه مالی ‌و اعتباری را بنیاد مستضعفان با سرمایه 10‌ میلیارد ریال در تاریخ 8/3/1364 تاسیس کرد. این موسسه با یک شعبه در تهران آغاز به کار کرد و تا پایان 1369 با هشت شعبه در تهران به فعالیت خود ادامه داد. موسسه بنیاد در مرداد ماه سال 1386 به سینا تغییر نام داد و مجوز قطعی و نهایی خود را در سال 87 دریافت کرد. در حال حاضر این موسسه به صورت بانک فعالیت می‌کند.

مفهوم قرض الحسنه در اقتصاد اسلامی

مفهوم قرض الحسنه در اصطلاح جایگزین قرض شده است و بسیاری از صاحبنظران کلمه قرض الحسنه را که در قرآن کریم مطرح شده که از کلمه قرض گرفته شده است. برای مثال برخی از استادان دانشگاه تهران و دانشگاه امام صادق(ع) در مقوله ای که تحت عنوان بررسی عقود اسلامی مطرح کرده اند، همین ارتباط را تأیید کرده اند. درحالی که به نظر می رسد در قرآن کریم قرض الحسنه دارای مفهومی به مراتب وسیع تر از مفهوم قرض است. از این رو معمولا شامل صدقاتی می شود که مثل یا معوض آن در جهانی دیگر و حداقل بدون چشمداشت در این جهان قابل دریافت است. درحالی که قرض عبارت است از تملیک مال به دیگری در مقابل ضمان، به گونه ای که مثل یا قیمت برعهده گیرنده باشد.    

نگاهی به تاریخچه موسسات مالی و اعتباری نشان می دهد که بعد از انقلاب اسلامی، موسسات مالی خصوصی از نظام پولی کشور حذف شدند اما پس از چند دهه، بحث ایجاد این موسسات در برنامه های دوم و سوم توسعه اقتصادی کشور مطرح شد. با توجه به تاکیداتی که در برنامه چهارم توسعه و همچنین سیاستهای اصل 44 قانون اساسی روی خصوصی سازی در حوزه هایی از نظام پولی و واگذاری بخشی از بانکهای دولتی به بخش خصوصی مطرح شد، ایجاد بانکها و موسسات مالی خصوصی در ایران سرعت گرفت.

طبق ماده 11 قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنظیم کننده نظام پولی و اعتباری کشور، موظف به نظارت بر عملکرد بانک ها و موسسات اعتباری است. در حال حاضر بخش قابل توجهی از بازار پولی کشور در اختیار بانکهای خصوصی، موسسات مالی و تعاونی های اعتباری قرار دارد که برخی از این موسسات طی سالهای اخیر بدون توجه به ضوابط و دستورالعمل های بانک مرکزی، اقدام به انجام فعالیتهای پولی غیرمتعارف کرده اند.

وضعیت موسسات مالی اعتباری و صندوقهای قرض الحسنه

در حالیکه تا چند سال گذشته حدود 3000 تعاونی اعتبار در کشور بوجود آمده بود و با سیاستهای تعدیلی بانک مرکزی این تعداد در نهایت به 14 موسسه مالی اعتباری تقلیل پیدا کرد. بطور مثال با انحلال موسسه صالحین و آتی و همچنین بانک تات، بانک جدیدی به نام «بانک آینده» از درون اینها متولد شد. آنگونه که پیداست قرار است تا پایان سند چشم انداز کشور از تعداد بانکهای دولتی نیز کاسته شده و بخش خصوصی آنها را در اختیار گیرد. تا آن زمان به جز بانک ملی و بانک سپه که دولتی باقی خواهند ماند و پنج بانک کشاورزی، مسکن، صنعت و معدن، توسعه صادرات و توسعه تعاون که بانکهای تخصصی هستند، تمامی بانکها به بخش خصوصی واگذار شود که این امر با فروش 5 درصد از سهام بانک ملت از چند سال قبل شروع شد. 

متاسفانه روند شکل گیری و تاسیس موسسات اعتباری خصوصی در سالهای اخیر به دلیل عدم نظارت صحیح از سوی بانک مرکزی، نظام پولی کشور را با مشکلاتی روبرو ساخته است. یکی از وظایف بانک مرکزی، بررسی مسیر حرکت پول در جریان اقتصاد است. در حال حاضر منشاء اعتباراتی که برخی از موسسات مالی در جریان نظام پولی قرار می دهند مشخص نیست. بسیاری از این موسسات و بانکهای خصوصی، اقدام به تخصیص اعتباراتی می‌کنند که فراتر از سرمایه واقعی و حقیقی آنها است. این مسئله باعث ایجاد یک نقش کاذب در بازار پولی شده و به افزایش نقدینگی در کشور دامن می زند.

این موسسات بدون هیچ گونه اشاره ای به اینکه مجوز قطعی آنها نهایی نشده است و یا در شرف گرفتن مجوز می باشند به فعالیت خود به نام موسسات مالی و اعتباری دارای مجوز از بانک مرکزی ادامه می دهند. بطور مثال موسسه اعتباری اعتماد ایرانیان که اقدام به افتتاح شعبات بسیار در کشور نموده بود، هنوز مجوز خود را دریافت نکرده و در شرف اخذ آن بود، اما به دلیل وجود تخلفات مالی و سرپیچی از قوانین، از سوی بانک مرکزی منحل اعلام شد و بطور کل زیر مجموعه بانک قوامین گردید.

وقتی در همین شهر خودمان همدان قدم می زنیم، انواع و اقسام موسسات مالی و صنادیق قرض الحسنه را می بینی که هیچکدامشان بنا بر اعلام بانک مرکزی هنوز مجوز فعالیت ندارند و تنها در شرف اخذ آن هستند و این در حالی است که اکثر این موسسات زیر تابلو خود عبارت «دارای مجوز از بانک مرکزی» را حک کرده اند که این تخلفی آشکار است. یکی از همین موسسات در همدان به نام موسسه مالی اعتباری و قرض الحسنه فردوسی که شعبه مرکزی آن در تهران است، چندی پیش با نصب بنرهای تبلیغاتی در میادین اصلی شهر از جمله میدان شریعتی اقدام به تبلیغ موسسه خود کرده که همین عنوان «تحت نظارت بانک مرکزی» نیز به وضوح در بنر تبلیغاتی اش دیده می شود. جالب است بدانیم که همین موسسه خود با تجمیع 12 موسسه به اسامی مختلف متولد شده است.  

یکی دیگر از این موسسات، صندوق قرض الحسنه پرستاری امام جواد(ع) است که مرکز آن در تهران است و در راستای کمک به جامعه پرستاران کشور تأسیس شده است. این صندوق در همه مراکز استانها شعبه داشته و در همدان نیز همینگونه است.

یک پرستار همدانی که برای گلایه از نحوه اختصاص وام از این موسسه به نمایندگان بانک مرکزی در استان شکایت برده بود، می گوید: چهار ماه پیش با سپرده ای که داشتم، از این صندوق برای رفع مشکلات خود درخواست وام نمودم که مقرر شد در نهایت وامی 5 میلیون تومانی دریافت کنم. این در حالی است که هم اکنون 3 بار است که اقساط وامی که هنوز نگرفته ام را دارم پرداخت می کنم و امروز که مراجعه کردم برای اینکه بالاخره وام 5 میلیونی خود را دریافت کنم، می گویند باید هنوز قسط بپردازی و وقتی هم معترض می شود، تهدید می کنند که اصلاً به شما وام نمی دهیم.

البته گرچه اغلب این موسسات مشتریان خاص خود را دارند و همواره سعی کرده اند تا هم رضایت مشتری و هم بانک مرکزی را برای ارائه خدمات خود جلب نمایند، اما متأسفانه از این دست موارد بالا که گفته شد نیز یافت می شود و قظعاً چنین مواردی باعث می شود تا مردم به تدریج اعتماد خود به موسسات مالی و صندوقهای قرض الحسنه را سلب کنند و این زیاد به نفع چنین موسساتی نیست.    

از سویی دیگر وجود سود بالا در موسسات اعتباری برای صاحبان آن، منجر شده که عده ای به دلیل رانت موجود در این بخش، به دنبال کسب مجوزهای لازم از بانک مرکزی خیز بردارند. امروز بانک مرکزی به دلیل کوتاهی در انجام وظایف خود، موظف است لجام گسیختگی در بازار پولی را ساماندهی کرده و از رانت خواری در این بخش جلوگیری کند.

بنابراین بعید نیست با ادامه روند ایجاد موسسات مالی و اعتباری خصوصی، در آینده شاهد تعطیلی تعداد زیادی از این موسسات باشیم  و در این صورت بخش وسیعی از سرمایه های ملی به هدر خواهد رفت. متاسفانه طی سالهای اخیر، به شدت شاهد افزایش قارچ گونه این موسسات خصوصی بوده ایم که هدف اصلی آنها، تنها کسب سود برای موسسان است.

بانک مرکزی به منظور کنترل نه تنها این موسسات که بطور کل بانکهای دولتی و خصوصی در تمام استانها دارای شعبات بازرسی و نظارت می باشد که در سرپرستی بانک ملی هر استان مستقر می باشد و وظیفه بازرسین نطارت بر انجام امور مالی و بانکی در اینگونه موسسات مالی است که مثلاً سود بیش از مقدار تعریف شده نه بپردازند و نه از مردم بگیرند. این بازرسان که مستقیماً تحت نظر معاون نظارتی بانک مرکزی مشغول به کار هستند در صورت ارائه شکایت افراد حقیقی یا حقوقی از موسسات و بانکها، وظیفه دارند تا به آن رسیدگی کرده و از موسسه یا بانک مورد شکایت توضیح بخواهند.  

بدون شک یکی از مهمترین اولویت های استراتژیک بانک مرکزی، ایجاد انضباط در بازار پول با هدف نظارت پیوسته، هدفمند و کارا بر کلیه موسسات مالی و اعتباری است در حال حاضر بخش قابل توجهی از بازار غیر متشکل پولی کشور در اختیار صندوق‌های قرض الحسنه و تعاونی های اعتبار است که بسیاری از این موسسات در سالهای اخیر بدون توجه به ضوابط و دستورالعمل‌های بانک مرکزی از حوزه موضوع فعالیت خود خارج شده و در حجم قابل توجه اقدام به انجام فعالیتهای پولی و جذب سپرده از عامه مردم نموده اند.

بسیاری از کارشناسان اقتصادی و بانکی کشور معتقدند که عدم توجه بانک مرکزی در ارائه مجوز برای ایجاد موسسات مذکور، موجب شده که تعداد موسسات مالی و بانک‌های خصوصی، بیش از ظرفیت و نیاز اقتصاد ملی کشور ایجاد شده و هم اکنون نیز به سرعت در حال افزایش باشد. وقتی سایت بانک مرکزی را باز می کنی با مراجعه به قسمت تعاونی های اعتباری دارای مجوز می توانید نام تعداد 822 تعاونی اعتباری را مشاهده نمایید که از این تعداد فقط 73 تعاونی اعتباری مجوز فعالیت دارند و لذا لازم بانک مرکزی هرچه سریعتر نسبت به تعیین تکلیف این تعاونی ها نیز اقدام نماید .این موسسات بدون هیچ گونه اشاره‌ای به اینکه مجوز قطعی آنها نهایی نشده است و در شرف گرفتن مجوز می‌باشند به فعالیت خود به نام موسسات مالی و اعتباری دارای مجوز از بانک مرکزی ادامه می‌دهند و لازم است بانک مرکزی هرچه سریعتر نسبت به رفع نواقص این موسسات اقدام نماید تا سپرده گذاران این موسسات که اکثراً از اقشار متوسط و ضعیف جامعه هستند و به امید دریافت وام در این موسسات سپرده گذاری کرده‌اند با خاطری آسوده پول های خود را نزد این موسسات به امانت بگذارند. در اینجا به نعدادی از ده‌ها موسسه مالی اعتباری که در شرف اخذ مجوز بوده اما هنوز موفق به دریافت آن نشده اند به صورتی مختصر اشاره می‌کنیم.

موسسه مالی ‌و اعتباری قوامین   
موسسه مالی و اعتباری قوامین در ابتدا نام صندوق قرض‌الحسنه ناجا فعالیت خود را شروع کرد و در تاریخ 20/6/79 به موسسه پس‌انداز و قرض‌الحسنه قوامین تغییر نام یافت. موسسه قوامین در بهمن‌ماه سال 1383 موفق به دریافت موافقت اصولی از بانک مرکزی برای تبدیل به موسسه مالی و اعتباری شد. موسسه مالی و اعتباری قوامین هم‌اکنون داری بیش از 490 شعبه در سراسر کشور است.      
موسسه اعتباری توسعه  
موسسه اعتباری توسعه به عنوان نخستین موسسه اعتباری پس از اخذ مجوز از بانک مرکزی، با هدف ارائه خدمات مالی اعتباری در عرصه نظام بانکی کشور، در پانزدهم شهریور 1376 آغاز به کار کرد. سایت بانک مرکزی این موسسه مالی را تنها موسسه دارای مجوز اعلام کرده است. 
موسسه مالی ‌و اعتباری مهر      
موسسه مالی‌واعتباری مهر (موسسه قرض‌الحسنه بسیجیان سابق) برای رفع نیاز بسیجیان در تاریخ 23/9/1372 آغاز به کار کرد و از شروع فعالیت ارائه خدمات بانکداری الکترونیکی را سرلوحه فعالیت بانکی و پولی خود قرار داده است. این موسسه دارای 700 شعبه است.         
موسسه مالی‌ و اعتباری انصار    
موسسه انصارالمجاهدین یکی از صندوق‌هایی بود که پس از جنگ تحمیلی فعالیت خود را آغاز کرد. این موسسه ابتدا فقط تحت عنوان یک صندوق قرض‌الحسنه خدمات می‌داد، اما با گذشت زمان علاوه ‌بر آن سایر فعالیت‌های اقتصادی در قالب بانکداری اسلامی نیز در این موسسه صورت گرفت. موسسه انصار 600 شعبه در سراسر کشور دارد و از سال 67 مشغول به کار است و در حال حاضر تغییر وضعیت داده و در زمره بانکها درآمده و به نام بانک انصار کار می کند. 
موسسه مالی و اعتباری شهر      
موسسه شهر متعلق به شهرداری تهران است. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 4/3/87 مجوز تبدیل تعاونی اعتباری شهر به موسسه مالی و اعتباری را صادر کرد. این موسسه نیز اکنون در زمره بانکها درآمده است.    
موسسه مالی و اعتباری مولی‌الموحدین   
این موسسه متعلق به بخش خصوصی استان خراسان دارای 206 شعبه است.        

موسسه ثامن‌الائمه        
تعاونی اعتباری ثامن‌الائمه دارای 523 شعبه است. این تعداد شعبه در میان بانک‌های غیردولتی نیز قابل‌توجه است.     

      
موسسه عسگریه
تعاونی اعتباری عسگریه متعلق به بخش خصوصی و مرکز آن در مشهد است.      

موسسه کارسازان آینده  
کارسازان آینده یکی دیگر از موسسات دارای مجوز اولیه برای تطبیق با مقررات بانک مرکزی است. این تعاونی اعتباری متعلق به بخش خصوصی و دارای 101 شعبه است.

منابع:

1- دنیای اقتصاد، چهارشنبه 27 دی 1391 ، شماره 2835

2-  سایت تبیان

3- newbanking.blogfa.com

4- نمایندگی بانک مرکزی در استان همدان