شُما به شَما (شیر مدارس ایران) چه نمره ای می دهید؟

استفاده با ذکر منبع بلامانع است

جواد مسعودی

بدن ما انسانها جهت بدست آوردن انرژی برای انجام تحرکات لازم خود نیاز به انواع پروتئینها و ویتامینها دارد. امروزه دیگر تقریباً ارزش غذایی تمام خوراکیهای حیوانی و نباتی که انسان از آن تناول می کند بر مردم روشن شده است. در بین تمام این خوراکیها شیر یکی از مهمترین و مغذی ترین موادی است که بدن انسان به دلیل دارا بودن این مایع حیاتی به انواع ویتامینها و مواد معدنی بدان نیازمند است. شیر و فرآورده های آن به دلیل تنوع و تعدد ترکیبات موجود در آن، نه تنها ارزش غذایی فراوانی دارند، بلکه تنها ماده غذایی شناخته شده در طبیعت است که می تواند نیازهای بدن را به طور متعادل تأمین کند و به معنای واقعی یک غذای کامل شامل ویتامینهای A- B- C- D- E و همچنین حاوی کلسیم و آهن می باشد.

سابقه اجرای برنامه شیر در مدارس کشور

توجه به سلامت افراد جامعه از یک سو و اختصاص بخش قابل توجهی از جمعیت کشور به کودکان و نوجوانان از سوی دیگر، موجب شد تا از اوایل سال 1350، هم‌زمان با اجرای طرح تغذیه رایگان به‌عنوان میان وعده غذایی، برنامه شیر مدرسه نیز با پوشش تمام دانش‌آموزان مقطع ابتدایی و راهنمایی تحصیلی در کشور اجرا شود. با شروع انقلاب و وجود تنگناهای ناشی از جنگ تحمیلی، ادامه این کار میسر نشد، تا اینکه دوباره در بهمن ماه 1365 با تشکیل ستاد تغذیه در کشور، تغذیه مناطق محروم در دستور کار قرار گرفت و اجرای آن از استان سیستان و بلوچستان با جمعیتی حدود 80 هزار نفر آغاز شد و در سال‌های بعد به تدریج به تمام مناطق محروم کشور گسترش یافت.

در سال1377 مطالعاتی در دفتر بهبود و تغذیه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی صورت گرفت که نتایج آن حکایت از وجود سوء‌تغذیه و کوتاهی قد در بین کودکان زیر 6 سال به ویژه در مناطق محروم و روستایی کشور داشت. نتایج این مطالعه دفتر یادشده را بر آن داشت تا  تمهیداتی  برای ارتقای سلامت کودکان مبتلا به سوء ‌تغذیه و کوتاهی قد، قبل از ورود آنان به مدرسه به انجام رساند به همین منظور برنامه ای مشارکتی ـ حمایتی را در کشور به اجرا گذاشت و از آنجا که امکان داشت تمام کودکان دچار سوءتغذیه تحت پوشش این طرح قرار نگیرند، مقرر شد برنامه شیر مدرسه برای تأمین بخش کوچکی از نیازهای تغذیه‌ای کودکان با اولویت مدارس ابتدایی در مناطق روستایی و محروم و مناطقی که شیوع سوء ‌تغذیه در آنها بیشتر است، اجرا شود.

به دنبال آن در سال 1379، نتایج مطالعات انجام شده توسط انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور نشان داد که 90 درصد از خانوارهای ایرانی کمتر از 90 درصد از کلسیم مورد نیاز بدن را دریافت می‌کنند. به عبارتی 90 درصد از خانوارهای ایرانی با کمبود کلسیم مواجه هستند. همچنین مطالعه یادشده حکایت از آن داشت که خانوارهای ایرانی شیر را کمتر از سایر فرآورده‌های لبنی مصرف می‌کنند. با توجه به آثار سوء کمبود دریافت کلسیم و تحمیل هزینه‌های ناشی از این کمبود در دراز مدت بر خانواده‌ها و دولت و در راستای اجرای ماده 197 قانون برنامه سوم توسعه کشور، ضرورت تدوین و اجرای راهکارهایی برای افزایش فرهنگ مصرف شیر توسط خانوارها را از سوی دولت، به وجود آورد. بنابراین با هدف ارتقای فرهنگ مصرف شیر در خانوارها  از طریق افزایش مصرف آن در بین دانش‌آموزان و به تبع آن در خانوارها، برنامه شیر مدرسه ایران از سال 1379 در مدارس سراسر کشور اجرا شد که تاکنون نیز ادامه دارد.    شیر مدارس در ایران (شَما) اکنون چندین سال است که با کمی و کاستیهای منحصر به خود در حال اجرا در مدارس کشور است. در این خصوص گفتگو با مسئولین مرتبط با اینن موضوع در استان خالی از لطف نیست. با هم بخوانیم.

وضعیت مناقصه شیر در مدارس همدان

در برنامه ریزی برای اختصاص شیر به مدارس و همچنین تولید و توزیع آن چندین دستگاه مرتبط درگیر این قضیه هستند. از وزارت آموزش و پرورش و دانشگاه علوم پزشکی گرفته تا شرکتهای تولید کننده شیر و مدیران و معلمان مدارس، همه و همه در این چرخه تغذیه هدفشان این است تا دانش آموزان بتوانند با استفاده از این شیرها، ضریب هوشی و افزایش توان جسمانی خود برای فراگیری دروس در ساعاتی که در مکان آموزشی قرار دارند را افزایش دهند. شیرهای مدارس قبل از اینکه به دست دانش آموزان برسد باید نحوه خرید و میزان سلامتی و کیفیت تولیدشان برای دانشگاه علوم پزشکی مسجل شود. بدین خاطر در گفتتگو با مدیر بخش مربوطه به تشریح این مسئله پرداختیم.

حجت ا... کمکی مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان در این خصوص می گوید؛ ما بطور مستمر هر ساله از شیرهای تولید شده در شرکتهای طرف قرارداد، نمونه برداری کرده و بر روند کیفی بودن آن نظارت داریم. وی در خصوص انتخاب شرکتهای تولید کننده شیر برای مدارس می گوید: با اعلام آگهی از سوی آموزش و پرورش در خصوص عقد قرارداد با کارخانه های شیر، کارخانه هایی که اعلام آمادگی نمودند از سوی این واحد در دانشگاه علوم پزشکی با توجه به رعایت آیتم های بهداشتی و کیفیت محصول تولید شده، کارخانه ها الویت بندی شده و در نهایت چند شرکت دارای تائیدیه دانشگاه علوم پزشکی جهت عقد قرارداد و انجام مناقصه به آموزش و پرورش استان معرفی می شوند که امسال سه شرکت پگاه همدان، نگاه الوند و بهاران لبن با رعایت تمامی موارد بهداشتی، کیفیت محصول و تشریفات مناقصه، مبادرت به تولید شیرهای پاستوریزه لیوانی و استریلیزه پاکتی برای شهرها و روستاها می کنند.

اگرچه فضای حاکم بر انجام مناقصات در همه قراردادها همواره توجه به آیتم قیمتهاست که تعیین کننده است و هر شرکت که کمترین قیمتها را بدهد بنده مناقصات است، اما باید در کنار مسئله قیمت به بعد کیفی محصول نیز توجه شود. چه بسا شرکتی با قیمت کمتر برنده مناقصه ای گردد، اما محصول مرغوب و مطلوبی ارائه ندهد. بنابراین می ت.ان گفت که سیستم مناقصات در کشور ما اغلب دارای این نقیصه هست که آیتم قیمت بر آیتم کیفیت پیشی می گیرد. کمکی نیز معتقد است در مناقصه امسال برای شیر مدارس، اگرچه سعی شده تا از بهترین کارخانه های تولید کننده شیر استفاده شود، اما متاسفانه موضوع قیمت شیر بر کیفیت آن تقدیم پیدا کرد و این بر خلاف نظر دانشگاه علوم پزشکی همدان بود.

از آنجائیکه عمده دستگاه متولی شیر مدارس، آموزش و پرورش است و انجام مناقصات و توزیع شیر بر عهده این سازمان عریض و طویل می باشد، نزد معاون توسعه مدیریت و پشتیبانی اداره کل آموزش و پرورش استان رفتیم تا نظر وی در این خصوص را نیز جویا شویم. بداغی با اشاره به این نکته که اولین شرط انجام مناقصه با کارخانه های شیر، وجود بودجه و اعتبار لازم است، تصریح می کند که بعد از اعلام نظر و تأیید دانشگاه علوم پزشکی از شرکتهای دارای الویت، کارگروهی متشکل از مدیرکل آموزش و پرورش استان، مسئول واحد تغذیه و مسئول واحد حقوقی اداره کل، مسئول واحد بهداشت سازمان صنعت، معدن و تجارت و نمایندگانی از بهزیستی و استانداری کار بررسی مناقصه و توزیع شیر مدارس را از صفر تا صد پیگیری می کند.

وی با اعلام اینکه آموزش و پرورش بر اساس بخشنامه وزارتی به مقطع دبیرستان و مدارس غیر انتفاعی شیر توزیع نمی کند، افزود: در استان همدان 260 هزار دانش آموز وجود دارد که از این تعداد 227 هزار نفر تحت پوشش شیر مدارس هستند. بداغی دلیل عمده اینکه شیر مدارس فقط به دبستانی ها و مقطع راهنمایی داده می شود را در سن رشد بودن آنها اعلام می کند و می گوید: طبیعاتاً دانش آموزان این برخی دبیرستانها و از جمله دبیرستانهای شبانه روزی نیز شیر توزیع می شود. در این میان آنچه از همه مهمتر است؛ کیفیت شیرهای توزیع شده در بین دانش آموزان است. در برخی از موارد شنیده ها حاکی از این است که شیرهای مدارس از کیفیت مطلوبی برخوردار نیستند و برخی از دانش آموزان آن را استفاده نکرده و درون سطل زباله می ریزند. اما اینها فقط در حد حرف است و نمی توان به آن استناد کرد، لذا برای پی بردن به صحت و سقم این قضیه به میان دانش آموزان رفتیم تا با آنها و معلمانشان در این رابطه به گفتگو بنشینیم.

بازدید تصادفی از دو مدرسه در همدان

طی هماهنگی با مسئول توزیع شیر در مدارس استان، عازم دو مدرسه بطور تصادفی شدیم. برات اکبری مسئول توزیع شیر مدارس در اداره کل آموزش و پرورش استان که از تابستان سال 91 وارد این حوزه شده، در این بازدی از مدارس همراهمان شد تا خود نیز از نزدیک این مسئله را بررسی کند. وی در این زمینه اقدام به تدوین دفترچه ای تحت عنوان «دفترچه شیر مدارس» نموده و آن را در تمام مدارس تحت پوشش شیر توزیع کرده است. در این دفترچه لزوم استفاده از شیر با اشاره به آیات و احادیث و همچنین نظر کارشناسان تغذیه گنجانده شده است. شرح وظایف مدیران مدارس در استفاده از شیر و برگه های گزارش ماهانه از تحویل شیر از کارخانه که در سه برگ (یکی برای آموزشگاه، یکی برای اداره کل و یکی هم برای کارخانه توزیع کننده) آماده شده به همراه فرم ارزشیابی عملکرد کارکنان توزیع کننده و نحوه رفتارشان با مدارس، از جمله ویژگیهای این دفترچه است که به نظر می رسد با حساب و کتاب این موضوع را پیگیری می کند.

به هر حال با اکبری ابتدا به دبستان ابن سینای همدان رفتیم. از دانش آموزان از کیفیت شیر توزیع شده پرسیدم و اینکه آیا اصلاً آن را مصرف می کنند یا خیر؟ اکثریت قریب به اتفاق آنها طعم و مزه و کیفیت شیر زا مطلوب توصیف کردند و عده کمی هم آن را فاقد کیفیت و طعم خوب دانستند. در این خصوص شیر محمدی یکی از معلمان پایه پنجم این دبستان کیفیت شیر توزیع شده امسال را نسبت به سال گذشته با کیفیت تر اعلام کرد، اما وی به همراه چند معلم دیگر از توزیع با تأخیر آن گلایه داشتند که چرا شیر در آذرماه و با تأخیری 2 ماهه توزیع شد. در این رابطه کارشناس مسئول تغذیه اداره کل پاسخ داد: دلیل این تأخیر نبود اعتبار در اول سال تحصیلی جدید بود؛ چراکه اعتبار لازم برای انجام مناقصه با کارخانه تولید کننده در آذرماه به آموزش و پرورش استان اختصاص داده شد.

مدیر مدرسه نیز از تاریخ انقضاء کم این شیرها گلایه داشت و پیشنهاد داد تا شیرها استریلیزه و پاکتی باشد، اما اکبری کیفیت شیرهای پاستوریزه لیوانی را بیشتر از شیرهای پاکتی می داند و معتقد است به دلیل افزایش ماندگاری شیرهای پاکتی، مواد مخصوصی به آن اضافه می شود که اگرچه آن را خوشمزه تر می کند، اما شیرهای پاستوریزه لیوانی از کیفیت طبیعی تری برخوردارند. از سوی دیگر کمکی، مدیر نظارت بر مواد غذایی دانشگاه علوم پزشکی می گوید: مطابق بخشنامه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، شیرهای مدارس تاریخ انقضاء دو روزه دارند و این به جهت اطمینان از سلامت محصول و اینکه شیر در اسرع وقت به دست دانش آموز برسد، است. وی این تاریخ انقضاء کم را به نفع دانش آموز می داند و معتقد است که در این صورت کارخانه تولید کننده ناچار می شود تا یکروز قبل از انقضاء، شیرها را توزیع کند، اما شیرهای استریلیزه پاکتی که برای مدارس روستایی ارسال می شود و دارای تاریخ مصرف شش ماهه هستند از این امر مستثنی است. کمکی با اعلام اینکه در شیرهای پاستوریزه میکروارگانیسم های پاتوژن از بین می روند، اما باکتریهای مفید آن باقی می مانند، تصریح می کند: اما در شیرهای استریلیزه شده همه باکتریها چه آنها که مضرند و چه آنها که برای انسان مفید هستند، از بین می روند.  

از دبستان پسرانه ابن سینا خارج شدیم و به یک مدرسه راهنمایی دخترانه رفتیم تا نظر دخترها را نیز در این خصوص جویا شویم. پای صحبت دانش آموزان راهنمایی شهید بهشتی نشستیم. هرچقدر که پسربچه های دبستانی این سیر را با کیفیت و خوشمزه می دانستند، دختربچه ها اکثراً آن را بی کیفیت و بی مزه دانسته و برخی نیز عنوان کردند که آز خوردن آن امتناع می کنند. این گفته ها در حالی است که مدیر این آموزشگاه، کیفیت شیرهای توزیعی امسال را بهتر از سال گذشته می دانست، اما این موضوعی است که باید دانش آموزان بیشتر به آن پاسخ دهند تا مدیران و معلمان و نظر آنها دقیقاً بر خلاف مسئولین مدرسه بود. اشک ریز مدیر این مدرسه راهنمایی اما از بسته بندی ضعیف آن گلایه دارد و می گوید: اگر به جای دو بار توزیع شیر در هفته، یک بار انجام شود ولی با بسته بندی محکم تری صورت گیرد بهتر است.

با اتفاق اکبری یک لیوان از شیرها را استفاده کردم تا صحت و سقم کیفیت یا بی کیفیتی آنها را مورد قضاوتی عادلانه قرار دهم. به نظر مزه خاصی نداشت، اما حالت ماسیدن در دهان را بوجود می آورد. می شود گفت نه مزه خوبی داشت و نه بد مزه بود. برخی از لیوانهای شیر نیز در بسته بندی پاره شده بود که این یعنی حیف و میل بیت المال چون به ناچار باید آنها را به دور ریخت و به نظر صحبت خانم مدیر در خصوص بسته بندی کمی منطقی بود. هنگام خروج از مدرسه مجدداً از دانش آموزان در مورد کیفیت و طعم شیرها پرسش کردم که مجدداً اکثر قریب به اتفاق آنها از مزه نامطبوع و آبکی بودن آن گلایه داشتند . این درحالی بود که اکبری مسئول توزیع شیر مدارس هم ناظر بر این موارد بود. گلایه ها را شنید، کاستی ها را دید و نظرهای دانش آموزان و مسئولان مدرسه را قول انعکاس به مقامات مافوق در آموزش و پرورش داد.

شیر مدارس، خوب یا بد؛ نیازی ضروری

در هر حال داستان شیر مدارس با همه فراز و نشیب هایش هرچه که هست اما در یک مورد قابل دفاع است. اینکه وزارت آموزش و پرورش به تغذیه دانش آموزان در سن رشد اهمیت قائل شده و مصرف آن را اجباری کرده، کاری است خوب و خور تقدیر، اما زمانی بهتر از این خواهد شد که این شیرها با کیفیت و با بسته بندی بهتر عرضه شود تا با درجه بالای پذیرش از سوی دانش آموزان موجه شود. در این خصوص بداغی نیز می گوید؛ ما اعتقاد داریم یکی از بهترین کارهایی که در حال حاضر در آموزش و پرورش انجام می شود، توزیع شیر در مدارس است، چراکه سرانه مصرف شیر در جامعه پائین است و ما می خواهیم آن را در مدارس برای کودکان و نوجوانانمان جبران کنیم، ضمن اینکه کشور ما به خاطر اجرای این طرح، مورد تقدیر سازمانهای مختلف بین المللی قرار گرفته است.

وی در مورد اینکه برخی دانش آموزان از مزه شیرها گلایه دارند، می گوید: بچه ای ما به شیرهای پاکتی و لاجرم به طعم خوشمزه آنها که بواسطه ماندگاری بیشتر به آنها زده شده، عادت کرده اند و لذا شیرهای پاستوریزه مدارس برای آنها طعم شیرهای استریلیزه شده مصرفی در منازلشان را ندارد و طبعاً آن را بی کیفیت و  بی مزه می انگارند.

به هر روی در این زمینه صحبت های مسئولین و دانش آموزان را شنیدیم، اما آنچه در این میان مهم است لزوم فرهنگ اسنفاده از شیر در مدارس توسط دانش آموزان است که این مهم ابتدا باید در خانواده ها تکوین یافته و سپس معلمان و دبیران و مدیران مدارس به آن اهتمام ورزند. اکبری در این خصوص معتقد است در اشاعه قرهنگ استفاده از شیر مدارس بایستی کوشش کرده و فرهنگ سازی نمائیم تا بتوانیم دانش آموز را متقاعد کرده و از این شیرها که در بسته های لیوانی آن بین 350 تا 440 تومان و در بسته های پاکتی برای مصرف دانش آموزان روستایی تا 510 تومان هزینه برای دولت در بر دارد، به خوبی استفاده نمایند و از دور ریختن آن جلوگیری نمایند.

داستان شیر مدارس حکایتی است شنیدنی و اگرچه در زمان رژیم سابق این روال در مدارس بوده و دانش آموزان بوسیله شیر، نان و گردو، بیسکوئیت و خرما تغذیه می شدند، اما واقعیت این است که در آن زمان، جمعیت دانش آموزان کشور کمتر از حال بود. آنچه که امروزه باید بدان پرداخت این است که دستگاهها و افراد مرتبط با شیر مدارس از دانشگاه علوم پزشکی گرفته تا آموزش و پرورش و کارخانه های شیر تولید توزیع کننده، مدیران مدارس و اولیاء دانش آموزان همه باید با تعاملی همه جانبه چه در اشاعه فرهنگ مصرف شیر و چه در تضمین کیفیت و توزیع مناسب آن، بستر لازم برای مصرف انبوه دانش آموزان را فراهم نمائیم.