انقلاب اسلامی و بازتاب آن در کشور آفریقایی نیجریه

استفاده با ذکر منبع بلامانع است

جواد مسعودی

انقلاب اسلامی ایران بی تردید یکی از بزرگترین انقلابها و حوادث جهان در قرن بیستم به شمار می آید و به تعبیر حضرت امام(ره) که از آن به "معجزه قرن"  نام برده، انعکاس زیادی در ورای مرزهای ایران داشت و در بیداری، امید و اعتماد به نفس مسلمانان بدون توجه به ملیت یا تمایلات سیاسی ملتها، نقش به سزایی ایفا کرد. پیروزی انقلاب اسلامی توانایی اسلام برای رهبری مردم سرکوب شده به منظور مقابله با رژیمهای فاسد و تحت سلطه خارجی را آشکار نموده و به عنوان نقطه عطف احیای تفکر اسلامی و تحقق عینی آن به شمار می رود.

احمد بن بلا نخستین رییس جمهور الجزایر و مبارز بزرگ در راه آزادی کشورش از استعمار فرانسه، انقلاب اسلامی ایران را چنین توصیف کرده بود: "انقلاب ایران را به هیچ یک از انقلاب های جهان نمی توان شبیه دانست. انقلاب های بسیاری طی سالهای اخیر در جهان روی داده است ولیکن در اکثر آنها  به تغییر رژیم بسنده شده است، بدون آنکه اعماق فکری انسان را دگرگون سازد"

امروزه آوای نهضت امام خمینی در دور افتاده ترین نقاط جهان حتی قبایل صحرای آفریقا به گوش رسیده و سخن از انگیزه ای نو که انقلاب اسلامی ایران در قرن بیستم به ملل ستمدیده داده است، می باشد. در این تحقیق که به روش کتابخانه ای گردآوری شده به توصیف بازتاب انقلاب اسلامی ایران در کشور آفریقایی نیجریه پرداخته می شود. بنابراین در پاسخ به این سوال که چه زمینه های برتری سیاسی مسلمانان نیجریه با الهام از انقلاب اسلامی ایران وجود دارد؟ باید گفت؛ به نظر می رسد با توجه به سابقه دیرینه ظهور اسلام و تاثیر پذیری مسلمانان از جمله جوانان نیجریه از انقلاب اسلامی ایران، در آینده شاهد ظهور حکومت اسلامی در این کشور باشیم. دراین خصوص به متغیر مستقل در این پژوهش که سابقه دیرینه ظهور اسلام و تاثیر پذیری مسلمانان و  جوانان نیجریه از انقلاب اسلامی ایران است و همچنین به متغیر وابسته که ظهور حکومت اسلامی در نیجریه می باشد نیز باید توجه داشت.

 ابتدا نگاهی اجمالی به این کشور داریم.

وضعیت جمعیتی، جغرافیایی، نژادی و مذهبی نیجریه:

این کشور دارای جمهوری فدرال و با مساحتی به وسعت 768/923 کیلومتر مربع در ساحل غربی قاره آفریقا واقع شده است. نیجریه از شمال با نیجر، از جنوب با خلیج گینه، از غرب با بنین و از شرق با کامرون و قسمت کمی با چاد  هم مرز بوده و از نظر وسعت چهارمین کشور قاره آفریقا می باشد.  این کشور دارای 26 ایالت بوده و پایتخت آن شهر آبوجا است. لازم به ذکر است که تا سال 1976 پایتخت این کشور شهر لاگوس بوده و از این سال به بعد به آبوجا منتقل می شود. کشور نیجریه  فلات پهناوری است که در آفریقای غربی توسط دو رودخانه نیجر و بنوئه به سه بخش شمالی، شرقی و غربی تقسیم می شود.

نیجریه با در اختیار داشتن سه عامل قدرت نظامی، ثروت (نفت) و جمعیت در قاره آفریقا بویژه در منطقه غرب آفریقا، از ویژگی خاصی برخوردار می باشد و به " غول آفریقا " مشهور می باشد. موضع گیری این کشور در خصوص مسایل قاره آفریقا در نزد کشور های این قاره از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد و در موضع گیری بسیاری از این کشورها موثر است.  نیجریه به عنوان پر جمعیت ترین کشور قاره آفریقا و سومین کشور پر جمعیت اسلامی طبق آخرین آمار در سال 2008  میلادی  138/283/240  نفر جمعیت دارد. از کل جمعیت نیجریه 2/42 درصد زیر 14 سال، 7/54 بین 15 –  64  سال و 1/3 درصد بالای 64 سال هستند که این نشان از جوانی جمعیت این کشور دارد.

در نیجریه بیش از 250 تیره نژادی سیاه پوست وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از هوسا ( هائوسا ) و فولانی با 29 درصد (که بیشترین شمار مسلمانان مربوط به این تیره هاست) یورو با 21 درصد، ایگبو (ایبو) با 18 درصد، ایجاو 10 درصد و 22 درصد بقیه سایر تیره های سیاهپوست دیگر هستند. از لحاظ ادیان، اسلام و مسیحیت مهمترین ادیان در نیجریه می باشند. 50 درصد از مردم این کشور مسلمان و غالبا" اهل تسنن و پیرو فرقه مالکی هستند. 40 درصد مسیحی و 10 درصد بقیه از مذاهب بومی می باشند.  در قانون اساسی نیجریه هیچ دینی بر دین دیگر برتری ندارد. زبان رسمی این کشور انگلیسی است و از زبانهای متداول که در اکثر نقاط کشور مردم به آن تکلم می کنند می توان هوسا (هائوسا)، یوروبا ، ایگبولایبو و فولانی را نام برد.

ظهور اسلام در نیجریه:

اسلام در قرن هشتم میلادی از سوی بازرگانان و معلمان غرب مسلمان که به « وانگاراواwangara wa) ) شهرت یافته بودند از طریق لیبی و سودان در شمال آفریقا وارد این کشور شد، سپس « عثمان دان فودیو » یکی از اصلاح طلبان و شخصیت های با نفوذ نیجریه برای مدت یک قرن، نظامی تحت عنوان «نظام اسلامی سوکوتو» در این کشور برقرار کرد. از قرن 16 میلادی استعمارگران اروپایی (پرتغال و انگلیس) برای اولین بار وارد این کشور شدند و در با ورود استعمار و دین مسیحیت، به تدریج حکومت مسلمانان در1830 میلادی رو به افول نهاد. سال 1900 م بود که انگلستان کنترل کامل نیجریه را به دست گرفت تا اینکه در اکتبر 1960 این کشور به استقلال رسید.

فرقه های اسلامی در نیجریه:

الف) فرقه مهدویه:

 این جنبش در قرن نوزدهم در نیجریه به وجود آمد و تاثیر عمیقی بر شمال نیجریه گذاشت.  عثمان دان فودیو که از شخصیت های با نفوذ و محبوب مسلمانان نژاد هوسا بود با اعتقاد به امام مهدی(عج) موسس این فرقه بود.

ب) طریقت اهل بیت (جماعت امام الکاظم):

جماعت امام الکاظم در نیجریه که خود را اهل طریقت اهل بیت می نامند، کمتر از بیست سال قدمت دارند. لاگوس محل تاسیس این جماعت است.

ج) طریقه تیجانیه:

احمد ابن مختار ابن سلیم تیجانی معروف به شیخ احمد تیجانی، این فرقه را در سال 115 هجری قمری و در صحرای جنوبی الجزایر به وجود آورد. وی تعالیمش را بر اساس بخشی از فقه مالکی پایه گذاری نمود که مردم و علما را به سیر و سلوک عرفانی در کنار رعایت احکام فقه و شریعت دعوت می کند. طریقه تیجانیه معروفترین مسلک صوفیه در نیجریه است که مریدان و پیروان متشکلی در سراسر نیجریه دارد.

د) طریقه قادریه:

این فرقه از مشهورترین طرق صوفیه است که گسترش جهانی دارد و منسوب به  «شیخ ثموت اعظم و قطب الاقطاب شیخ عبدالقادر گیلانی»  می باشد. از لحاظ جغرافیایی این فرقه در شمال نیجریه پیروانی دارد که گستره آن به پنج میلیون نفر می رسد. هم اکنون شیخ و قطب این طریقت « شیخ محمد ناصر الکبارا » میباشد، که مترجم و مفسر قرآن به زبان هوسا است. پیروان وی نیز با برگزاری مجالس قرآن و دعای جمعی در مساجد شناخته می شوند. شیخ محمد الکبارا به دلیل ترس از حکومت وقت، از موضع گیری های سیاسی پرهیز می کند و بیشتر به فکر حفظ موقعیت خویش است. وی با عربستان و عراق رابطه داشته و در عین حال نسبت به جمهوری اسلامی ایران نظر خصمانه ای ندارد.

ه) فرقه احمدیه (قادیانیه):

پیدایش این فرقه محصول سیاست انگلیس در بدعت گذاری و بوجود آوردن فرقه های ساختگی بود. استعمار انگلیس همواره در دوران تسلطش بر جهان اسلام با مخالفت و خیزش اسلامی و اعتراض عمومی روبرو بوده است. شکستهای پی در پی لشکر انگلیس و مقاومت اسطوره ای به نام مهدی سومالی همراه با اعتراضهای مردمی به رهبری علماء دینی، نمونه ای بارز از مقاومت مردمی نیجریه در برابر تسلط انگلیسی هاست. لذا استعمار انگلیس که راز موفقیت این مقاومتها را در وحدت مسلمانان و قدرت علما می دانست به ایجاد فرقه های ساختگی مذهبی اقدام نمود که یکی از این فرقه ها، همین فرقه احمدیه یا قادیانیه می باشد. فرقه فوق منتسب به میرزا غلام احمد قادیانی که عصاره تعالیمش  مخالفت با جهاد اسلامی است، می باشد. اکنون اعضای این گروه در جامعه نیجریه صاحب نفوذ بوده و از سیاست دین زدایی دولت نیجریه حمایت می کنند. موضع این گروه نسبت به جمهوری اسلامی ایران خصمانه است و با توجه به امکانات مالی که انگلستان در اختیارشان گذاشته، مساجد و مدارس فراوانی را در دست دارند.

 به طور کلی دین اسلام در چند مرحله در نیجریه انتشار یافته است و در تمام مراحل طریقتهای صوفیه نقش ارزنده ای در ترویج تعالیم اسلام در این کشور و غرب آفریقا داشته است. طریقتهای صوفیه بویژه تیجانیه و قادریه توجه و احترام خاصی برای اهل بیت و سیرت و سنتهای اسلامی قائل هستند و از آغاز تاریخ اسلام، فرزندان امامان معصوم که به آنها «شرفا» می گویند، جایگاه ممتازی در این مناطق داشتند. این نوع فضای مذهبی زمینه های مساعدی برای رشد افکار و تعالیم اهل بیت و مذهب شیعه را فراهم می کند.  هم اکنون اکثریت مسلمانان نیجریه در ایالتهای شمالی و مسیحیان در بخشهای جنوبی و شرقی ساکن هستند.

انقلاب اسلامی و تجدید حیات اسلامی در نیجریه:

پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی در ایران و دعوت جهانی امام خمینی ( ره ) ، به اتحاد مسلمانان و همه مظلومان جهان در برابر ظلم و ستم و استبداد و بی عدالتی، بی تردید در بیداری، امید و اعتماد به نفس مسلمانان بدون توجه به ملیت یا تمایلات سیاسی ملتها نقش به سزایی ایفا کرده است. یکی از مصادیق بارز پذیرش پیام انقلاب اسلامی و گسترش آن علیرغم بعد مسافت، وجود مسلمانان نیجریه می باشد که با وجود فشار حکومت های نظامی متعدد، بارها وفاداری خود به انقلاب اسلامی   و بنیانگذار آن ابراز داشته اند.

بطور کلی بازتاب انقلاب اسلامی ایران در نیجریه را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد:

وجودگرایش به ارزشهای اسلامی در نزد مسلمانان نیجریه:

وجود گرایش به ارزشهای اسلامی در نزد اکثریت مسلمان در نیجریه در حقیقت یکی از مهمترین عوامل بازتاب انقلاب اسلامی در این کشور است. این گرایشها و وفاداری ها به ارزشهای اسلامی به حدی بوده است که کنفرانسها وسمینار های متعددی در سالها ی اخیر در این کشور برگزار شده است که از جمله این سمینار ها می توان به : « نقش تجدید اسلام در آفریقا » ، « دلایل تغییر نقش علماء »  و « علل ظهور پدیده بنیادگرایی اسلامی » اشاره کرد.  انقلاب اسلامی ایران در جامعه اسلامی نیجریه به ویژه در میان مسلمانان محروم شمال این کشور واکنشهایی را بر انگیخت و نسخه طراحی و عملی شده در ایران را رهبران محلی احیاگر اسلامی در جهت پوشش بخشیدن به مبارزه علیه فساد فزاینده تشکیلات سیاسی نیجریه ماهرانه بکار گرفتند. حمله مداوم به ماهیت غیر مذهبی رژیم و فشارهای فزاینده برای گسترش شریعت اسلام در سراسر کشور، مشکلاتی جدی برای سیاستمداران نیجریایی به وجود آورد.

تاسیس مجمع علمای نیجریه:

در سال 1980 نهادی تحت عنوان  «مجمع علمای نیجریه»  بوجود آمد. دکتر عمر بیلو دبیر کل این مجمع اهداف تاسیس و موفقیتهای بدست آمده این مجمع را چنین اعلام می دارد: 

الف) ایجاد وحدت کلمه در میان مسلمانان نیجریه.

ب) اعاده حقوقی که در طول سالها سلطه استعمار، از مسلمانان گرفته شده بود.

ج) تاسیس و توسعه مدارس در سطح فدرال و ایالتها.

د) تعلیم اجباری معارف اسلامی در کلیه مراکز آموزشی از ابتدایی تا دانشگاه.

ه) مساعدت و همکاری با کلیه گروهها و سازمانهای اسلامی به منظور تحقق اهداف متعالی اسلام. 

و) ایجاد آگاهی و ارتقاء رشد فرهنگی مسلمانان و یادآوری حقوق اسلامی و شرعی آنها.

گسترش تفکر حجاب در زنان:

از جنبه های دیگر تجدید حیات اسلامی در نیجریه، تغییر در پوشش زنان و بازگشت آنها به حجاب و وقار اسلامی بود که برای سالها در دبیرستانها و دانشگاهها از آن منع شده بودند. هرچند که این رجعت در طول سالها مقاومت مردم بوجود آمده و قبل از پیروزی انقلاب نیز پوشش اسلامی در این کشور کم و بیش بوده، اما وزش نسیم انقلاب اسلامی، این حرکت را افزایش داده و باعث جسارت بیشتر مردم از جمله زنان برای احیای مجدد و  گسترش هر چه بیشتر این سنت گردیده است.

مبارزه با بت پرستی و احیای آداب و مراسم اسلامی:

تاثیر پیام روح بخش انقلاب اسلامی در میان بت پرستان و معتقدین به مذاهب بومی که از مصادیق واقعی استضعاف فرهنگی و فکری هستند، پدیده ای دیگر بود که حیرت همگان را برانگیخت، چرا که شاهد ایمان آوردن گروه گروه مردم بت پرست به اسلام در سایه همین پیام انقلاب اسلامی هستیم.  همچنین برگزاری نمازهای جمعه مسلمانان و سایر مراسم و اعیاد اسلامی و احیای مراسم عاشورا که در پایان آوریل هر سال انجام می گیرد نیز از جمله برکات تاثیر انقلاب اسلامی در این کشور بوده است. این مراسم که جهت سوگواری امام سوم شیعیان، حسین بن علی (ع) می باشد با شرکت صدها هزار نفراز مسلمانان سیاه پوش وبا حزن و اندوه فراوان انجام  می شود.

تحول در دانشگاهها و محافل علمی:

دانشگاهها و محافل علمی و پژوهشی نیجریه نیز شاهد رجعت دوباره تحصیل کردگان مسلمان به ارزشهای اسلام اصیل بوده است. بر اساس مقاله ای از روزنامه کرسنت اینتر نشنال در سال 1991 که گزارشی از تجدید حیات احکام و روحیه اسلامی بین اقشار دانشگاهی نیجریه ارائه داده بود، می توان مدعی شد که تحولات نمودهای اسلامی و تحکیم آن در جامعه دانشگاهی این کشور که بعدها به توده های وسیع مردم در روستاها و شهرهای کوچک و بزرگ نیز کشیده شد، متاثر از انقلاب اسلامی ایران بوده است. هم اکنون گروههایی از جوانان نیجریه در حوزه های علمیه قم، لبنان و دمشق مشغول به تحصیل علوم دینی و مذهب اهل بیت (ع) می باشند. وجود انجمنهای دانشجویان مسلمان موسوم به (MSS) که میلیونها عضو در بین دانشجویان مسلمان در نیجریه دارد، گواه این مدعاست. انجمن دانشجویان مسلمان مایل است که حکومت اسلامی در نیجریه، حکومت اسلامی ایران را الگوی خود قرار دهد، حکومتی که رهبرانش بسیار نزدیک به رهبران ایران باشند. این انجمن همچنین در برگزاری جشنها و مراسم مذهبی و انتشار مجلات علمی و اسلامی فعالیت دارد.  هم اکنون در حدود 10849 مسجد در دبیرستانها، دانشکده ها ودانشگاههای نیجریه وجود دارند که تحت کنترل انجمن مذکور بوده و شیعیان این کشور اغلب برنامه ها و مراسم خود را در آنجا اجرا می کنند.

احیای امر به معروف و نهی از منکر:

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، گروههای بسیاری در نیجریه به این نتیجه رسیدند که برای احیای سنت الهی تنها یک انقلاب همه جانبه اسلامی، گره گشای مشکلات کشور می تواند باشد و لذا سعی در اجرای سنت امر به معروف و نهی از منکر داشتند. در این خصوص می توان به حرکت اسلامی دانشجویان مسلمان یکی از مراکز دانشگاهی اشاره نمود. این دانشجویان مسلمان مدتها بود که خواستار قطع فروش نوشیدنیهای الکلی در یکی از مراکز دانشگاهی بودند و با توجه به سنت الهی نهی از منکر در نهایت به بار مذکور حمله برده و آنجا را ویران کردند که بر اثر این درگیری 24 دانشجو نیز دستگیر شدند. همچنین جوانان مسلمان نیجریه که به قرآن و اسلام عشق می ورزند خیلی علاقه دارند تا مجلدی از قرآن در خانه های خود داشته باشند اما بهای یک جلد قرآن را آنقدر در این کشور بالا برده اند که آنها قادر به خریداری نیستند و به ناگزیر قرآن را رونویسی می کنند که این خود یک سنت حسنه امر به معروف می باشد. لازم به ذکر است در نیجریه گروهی موسوم به مایتاسیتا که خود را یک جریان اسلامی معرفی می کند، وجود دارند که همچون منافقین ایران هر از چند گاهی در کو.چه و خیابان به مردم حمله کرده و به قتل و غارت آنها می پردازند و با این کار قصد دارند تا مردم را به اسلام بدبین نمایند. 

برگزاری تظاهرات و آگاهی به مسائل سیاسی روز:

  جوانان در نیجریه هم برای اندیشه وحدت دین و سیاست امام ( ره ) و هم برای عبادت و امور سیاسی اهمیت ویژه ای قائل هستند و علاقه مندی خود را نشان می دهند. قبل از انقلاب اسلامی ایران، مردم بویژه مسلمانان نیجریه نمی توانستند تظاهرات کنند، اما پس از انقلاب ایران، مردم این کشور آفریقایی به برپایی تظاهرات علیه حکومتهای ظالم و تصمیماتی که خلاف اسلام صادر می شود، اشتیاق فراوان نشان داده اند. تطاهرات مسلمانان این کشور به منظور برقراری قانون شریعت اسلامی از جمله همین تاثیرات است که در نهایت حکومت لائیک را وادار به پذیرش خواست مردم و برپایی قوانین اسلامی در ایالات مسلمان نشین کرد. از ویژگیهای عمده تاثیر انقلاب اسلامی، بازگرداندن اعتماد مسلمانان این کشور به اسلام و تقویت اتحاد و آگاهی سیاسی بین آنها بوده است. مثلا" قبل از انقلاب برخی از مسلمانان نیجریه هنوز نمی دانستند که فلسطین نیز وجود دارد ولی بعد از انقلاب به این مهم پی برده و دریافتند که مسلمانان در قاره آسیا نیز مظلوم هستند. از سال 1984 در نیجریه و در روز قدس، در پایان ماه مبارک رمضان، راهپیمایی انجام می گیرد.

الگو برداری از انقلاب اسلامی در تقابل با استکبار جهانی:

مواضع ضد امپریالیستی و ضد  صهیونیستی انقلابیون ایران برای احیاگران اسلامی در نیجریه، جائیکه در آن سوابق و زمینه های تاریخی برای چنین احساساتی وجود داشت، شدیدا" جذابیت یافت، بطوریکه ورود نیروهای استعماری درآفریقای غربی برای مهدویون تجلی نشانه های آخر زمان بود و به نهاد های استعماری به چشم دجال نگریسته می شد و از پذیرش پیمانهایی که حاکمان سیاسی با مقامات استعماری منعقد می کردند، سر باز می زدند.

اهمیت یافتن مکتب تشیع:

یکی از شاخص ترین نمود های تاثیر انقلاب اسلامی ایران، اهمیت یافتن و رسمی شدن مکتب تشیع و آشنایی با مذهب اهل بیت (ع) در برخی از  کشورهای آفریقایی منجمله نیجریه است. پیرایش شیعیان در این کشور به بعد از انقلاب اسلامی باز می گردد، بنا بر این اولین گروه شیعه در نیجریه، بعد از انقلاب ایران و با عنوان « حرکت اسلامی شمال نیجریه » بوسیله شخصی به نام « مالام ابراهیم الزاک الزاکی » که از محبوبیت نسبی در جامعه اسلامی این کشور برخوردار است، شکل گرفت. این شخص که در اوایل انقلاب به ایران سفر کرده بود به تشیع گرایش پیدا کرد. ابراهیم الزاک به انقلاب اسلامی و بنیانگذار آن توجه خاص دارد و خود را از رهروان امام راحل می داند. وی حکومت سکولار و غیر دینی در قانون اساسی نیجریه را رد می کند و می گوید : تا زمانیکه شریعت، قانون ملی نیجریه نشود، جهاد ادامه دارد.

در مقابل تاثیرات انقلاب اسلامی در احیای اسلام، کشورهای غربی نیز وارد عمل شدند و موضوع آفریقایی کردن مسیحیت و بومی سازی آن را مطرح کردند. مسیحیت  همواره با ارائه خدمات گوناکون در صدد جلب مسلمانان کشورهای قاره آفریقا از جمله نیجریه بوده است. هدف از تبلیغات مسیحی، توسعه نفوذ کلیسا در این کشور با نشر مسیحیت و با دور کردن مردم از آئین اسلام می باشد؛ همین امر سبب گردیده که در هیچ دوره ای میان مسلمانان و مسیحیان در نیجریه سازگاری پایداری وجود نداشته باشد که گاهی اوقات نیز این عدم سازگاری به درگیریهای متعددی میان مسلمانان و مسیحیان انجامیده است. از جمله این درگیریها که بر سر اجرای قانون شریعت اسلامی رخ داده است می توان به درگیریهای سالهای 1987 ، 1991 و 1992  بین پیروان این دو آئین در این کشور اشاره کرد.

به طور کلی، حرکتهای روشنگرانه ای که بعد از انقلاب اسلامی ایران در نیجریه صورت گرفت، هر چند حائز اهمیت هستند، اما به لحاظ عدم اتحاد و نزدیکی آرا ء علماء و رهبران مذهبی جامعه، تاکنون محدود بوده است، همچنین فرقه گرایی شدید و افراطی در میان احیاگران اسلامی، تلاش مستمر آنان را در بدست گرفتن قدرت دولتی نا ممکن ساخته است، اما آنچه بیش از همه مهم است، درک این حرکت از سوی آنها بوده و این تفرقه و عدم اعتماد بین گروههای مسلمان روزی به حداقل خواهد رسید. از جمله تلاشهای رهبران مذهبی در این راستا می توان به مسئله اسلامی کردن معارف یا برگزاری کنفرانس بین المللی در قاره آفریقا در نوامبر 1989 که به تاسیس « سازمان اسلامی در آفریقا » انجامید اشاره کرد. و در نهایت می توان به این مسئله امیدوار بود که در آینده، با اتحاد و همبستگی رهبران مذهبی بین خود واستقامت مردمی درمبارزه با دولت سکولار، شاهد حکومتی اسلامی در نیجریه باشیم.

مـنـابـع:

1-  محمدی، منوچهر، «بازتاب جهانی انقلاب اسلامی»، ( تهران: 1379)، صص 249 – 254 – 255 - 259

2-  ام. کوک، ژوزف «مسلمانان آفریقا»، ترجمه سید اسد ا... علوی، (مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1373) ، ص 327 – 332 - 333

3-   مهرنیا، سیدکاظم، «طریقه ها و فرق اسلامی در نیجریه»، (تهران: کیهان فرهنگی، جلد 16 ، شماره 154 ، 1387)، صص 73 – 75

4-  اسپوزیتو، جان.ال، «انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن»، ترجمه محسن مدیر شانه چی، (تهران: مرکز باستانشناسی اسلام و ایران، 1382) ، صص 310 – 311 – 318 – 319

 5-  «ماهنامه چشم انداز ارتباطاط فرهنگی» ، شماره چهارم، 1382

6-  پیشین، ص 39

7-  «سالنامه جامعه و فرهنگ آفریقا» ، سال پنجم، شماره 26 ،1378 ، صص 14 – 15