مختصری از تئوری سیستمها

تئوری سیستمها چیست؟

واژه "System" در لغت به‌ معنای دستگاه، سیستم، نظام، قاعده، دستگاه حکومت و ... می‌باشد.

سیستم مجموعه‌ای از اجزا و روابط میان ‌آن‌هاست که توسط ویژگی‌های معین، به هم وابسته یا مرتبط می‌شوند و این اجزا با محیط‌شان یک کل را تشکیل می‌دهند.

نظریه سیستمها به‌عنوان نوعی روش‌شناسی علمی و نگرش به جهان می‌باشد که بر پایه به‌ کارگیری رویکرد سیستمی انجام می‌گیرد. تئوری سیستمی ابتدا توسط لودویک فون برتالانفی که یک زیست شناس اتریشی بود، مطرح شد. وی می گوید: سیستم مجموعه ای از عناصر به هم پیوسته است که در جهت هدف معینی حرکت می کنند. یعنی متولد می شوند، رشد می کنند، به بلوغ می رسند و به تدریج رو به زوال می گذارند و نهایتاً به نیستی می رسند.

مفهوم نظریه عمومی سیستمها:

برتالانفی، زیست‌شناس و متفکر اتریشی، مفهوم نظریه عمومی سیستم‌ها را در طی سال‌های 1930 و 1940 مدون کرد. وی معتقد بود که ارگانیسم‌ها، سیستم‌های باز هستند، یعنی با محیط اطراف خود تبادل ماده‌ای دارند. به این ترتیب نظریه سیستم‌های باز، وسیله‌ای شد تابرتالانفی افکار خویش را اوج داده و محدوده آن را از زمینه علوم زیستی به شاخه‌های دیگر معرفت نیز گسترش دهد. رویکرد سیستمی که مکتب ارگانیستی و کلی‌گرایی را شامل می‌شده، نگرشی جامع به موجودیت‌ها بوده و برعکس شیوه‌های فکری تجزیه‌گرایانه و اتمی جوینده حقیقت را از غرق شدن در بطن جنبه یا هسته‌ای خاص از موجودیتها و پدیده‌ها برحذر داشته است.

چهار ویژگی سیستمها از نظر برتالانفی:           

1- اجزای یک سیستم در یک کنش متقابل یا در تعامل با یکدیگر قرار دارند. 

2- سیستمها با محیط پیرامونی خود رابطه داده و ستانده دارند. یعنی از محیط تاثیر می پذیرند و بر محیط تاثیر می گذارند.

3- سیستمها گرایش به نظم دارند. یعنی وجود هر نوع بی نظمی در سیستم، موجب از بین رفتن کل آن سیستم می شود. در واقع نظم در یک سیستم چسبندگی یا پیوند بین عناصر سیستم را نشان می دهد. هر قدر این نظم محسوس باشد، آنتروپی(زوال) در سیستم منفی است.

4- سیستمها گرایش به تعادل پویا دارند. یعنی نظم سیستم در یک قلمرو تعادلی است که می تواند شکل گیرد.

خواص عمومی سیستمها:

سیستمها دارای یکسری پدیده های خاص می باشند که به آنها اشاره می شود.

1- خرده سیستمها: در سیستمهای بزرگ، تعداد زیادی خرده سیستم وجود دارند که واحدهای اصلی سیستم محسوب می شوند و عملکرد سیستم نتیجه تعامل کارکردی این خرده سیستمهاست؛ به این معنا که خرده سیستمها برای انجام وظایفی که به عهده دارند به کنش و واکنش متقابل می پردازند و نتیجه این کنشهای متقابل، عملکرد سیستم را پدید می آورد.

2- فراسیستمها: همه سیستمها دارای فراسیستم اند. در واقع همه سیستمها، خرده سیستمی برای سیستمهای بزرگتر و پیچیده تر از خود محسوب می شوند.

3-حد و مرز: همه سیستمها دارای حدودی هستند که دارای مرزبندیهای قراردادی میان داخل و خارج محسوب می شوند. می توان گفت حدود یک سیستم نقاطی هستند که فراتر از آنها، ویژگیهای سیستم، دیگر قابل تشخیص نیست.

4- محیط: محیط شامل همه چیزهایی می شود که خارج از محدوده سیستم قرار می گیرد.

5- گرایش به سوی آنتروپی (زوال): همه سیستمها، صرف نظر از ماهیت، اندازه یا نوع، به مرور زمان به یک حالت بی نظمی، رکود، بی حرکتی، کهولت یا مرگ تمایل دارند. فقط بارزترین و نیرومندترین سیستمها می توانند زمانی طولانی دوام بیاورند. هرچه سیستم بیشتر از منابع و محیط خود برخوردار باشد و به فعالیت، رشد وتوسعه خود ادامه دهد، دوام آن بیشتر است. سیستمها از طریق انطباق یا بازآفرینی می توانند آنتروپی منفی (بقاء) ایجاد کنند و وضع عادی خود را بازیابند.

6- متغیرها و پارامترها: ساختار و کارکرد سیستمها تحت تاثیر عوامل درونی یا بیرونی  قرار می گیرد. عوامل درون سیستم را متغیر و عوامل برونی را پارامترها می نامند.

انواع تقسیم بندی سیستم ها:

سیستمها بسته به کارایی شان به انواع مختلفی چون باز وبسته / اصلی و فرعی / قطعی و احتمالی / طبیعی و مصنوعی تقسیم می شوند.

 ورود اندیشه سیستمی به حوزه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی:

در ابتدا نظریات کلاسیک در جامعه‌شناسی بر اندیشه‌های مکانیستی و قالب‌های فکری متداول در علوم فیزیک کلاسیک متکی بود، چنانکه مفاهیمی چون تعادل، توازن قوا، سکون اجتماعی و قانون سکون یا اینرسی که در علم فیزیک برای اجسام مادی وجود داشتند، در جامعه‌شناسی نیز راه یافته بودند. در نتیجه دانش اجتماعی کلاسیک، چهره فیزیکی به خود گرفته، در واقع نوعی جامعه‌شناسی فیزیکی و علم فیزیک اجتماع پدید آمده بود.

با پیشرفت علومی چون زیست‌شناسی و تفکر اجتماعی، مسلم شد که پدیده‌های اجتماعی از قوانین فیزیک پیروی نکرده و سیستم‌های بسته‌ای نیستند. چنانکه متفکران اولیه جامعه‌شناسی همچون اسپنسر جامعه را شبیه ارگانیسم زنده قلمداد کردند. اگر علوم اجتماعی را شامل جامعه‌شناسی، اقتصاد، علم سیاست، روا‌ن‌شناسی اجتماعی، مردم‌شناسی فرهنگی، زبان‌شناسی و بخش بزرگی از تاریخ قلمداد کنیم و علم را کوششی مبتنی‌ بر قانون تعریف کنیم (ترتیبی از واقعیت‌ها و تدوینی از تعمیم‌ها) پس با اطمینان می‌توانیم بگوییم که علوم اجتماعی، علم سیستمهای اجتماعی است و بنابراین به یمن پیدایش وجوه مشترک بسیار از قبیل تجزیه‌گرایی، ذره‌گرایی و کل‌گرایی در علوم مختلف، اعم از فیزیک و زیست‌شناسی و روان‌شناسی و علوم اجتماعی، یک تفکر همه‌جانبه و سیستمی ضروری می‌نمود.

تحولات متدولوژی (روش‌شناسی) علم در تاریخ و پیدایش نظریه سیستمها:

در بررسی روند تاریخی تحول در شیوه‌های نگرش به جهان و متدولوژی علم در سطح جهان می‌توان به سه رویکرد عمده اشاره کرد:

الف) کل‌گرایی اولیه:

در این مرحله دانشمندان پدیده‌های مورد مطالعه خود را با یک کل‌نگری تقریبی مورد مطالعه قرار داده و به طبقه‌بندی علوم پرداخته‌اند و کمتر توانسته‌اند اجزا را مورد مطالعه قرار دهند. به همین دلیل نظریات آنان بیشتر جنبه ذهنی داشته است تا عینی. این روش تا قرون وسطی روش غالب بوده است.

ب) جزء‌ گرایی (منطق تجربی):

جزءگرایی، تقسیم هر پدیده به اجزای مختلف و بررسی جداگانه این اجزاء را تنها شیوه مطلوب علمی در رابطه با درک و شناخت طبیعت اشیا و امور موجود می‌انگاشت. این تفکر با رنسانس علمی ترویج یافت. از قرن 16 تا قرن 19 میلادی با تحقیقات و نظریات اندیشمندانی چون فرانسیس بیکن، برونو، رنه دکارت، نیوتن و دیگر متفکران، مکتب اتمیسم (ذره‌گرایی) به‌عنوان مکتب جدیدی غالب شد.

ج) منطق سیستمی:

سومین مرحله، مرحله کل‌نگری نوین است، منتهی نه کل‌نگری ذهنی و تقریبی بلکه کل‌نگری دقیق و هندسی. کل‌نگری در این مرحله جنبه کشف قانونمندی‌های کلی را دارد که نقطه اوج ‌آن کشف قوانین سیستم‌ها یا نظریه عمومی سیستم‌ها است. تفکر سیستمی بر تغییر از نگرش مبتنی ‌بر تفکیک علوم به حوزه‌های تخصصی و ریز، به نگرش مبتنی ‌بر ترکیب یافته‌های رشته‌های گوناگون علمی تاکید دارد.

نگرش سیستمی در عین حال در درون خود نگرش تجزیه‌گرایی را نیز جای داده است، لیکن از دیدگاه سیستمی تجزیه عناصر هر پدیده و تحلیل ویژگی‌های ‌آنها در کلیت و یکپارچگی سیستم و بررسی روابط پایدارشان با یکدیگر و با کل سیستم مورد نظر است نه جدای از کل پدیده‌ها و به‌طور انتزاعی. بنابراین هسته اصلی نگرش سیستمی این است که برای مطالعه هر پدیده باید کلیت ‌آن را به مانند یک سیستم در نظر گرفت و مورد مطالعه قرار داد.

تئوری سیستمها در پاسخ به جزء گرایی یا منطق تجربی بود که بوجود آمد:

روش تجزیه‌گرایی و مکانیستی تا اوایل قرن بیستم به مدت چند قرن تفکر غالب بود و علی‌رغم کاستی‌هایش در گسترش دامنه علوم در جامعه بشری نقش مثبت و ارزنده‌ای داشته است. لیکن ضعف این نگرش وقتی عیان شد که در تحلیل پدیده‌های پیچیده جوامع انسانی عاجز و درمانده شد و به همین خاطر روشهای نوین علمی از جمله کل‌گرایی یا نگرش سیستمی به‌ وجود آمد.

بنابراین نارسایی نظریات کلاسیک (کل گرایی اولیه) و نئوکلاسیک (جزء گرایی) با پیدایش نظریه سیستمها برطرف شد.این نظریه کلیه عناصرسازمان رامورد توجه قرار داده و کل سازمان و اجزای تشکیل دهنده آن رابا یک دید فراگیر می نگرد.

عواملی که باعث پدیداری نظریه سیستمها شد:

1- پیچیدگی روزافزون مسایل جهان و طرح مسایل جدید

2- عدم کفایت مدلهای مکانیستی و وجود افتراق نظر در معرفت و شناخت علمی

به زعم پیروان این نحله فکری، جهان و همه موجودات و پدیده‌های ‌آن مرتبط به هم هستند و از یک روند کلی و عمومی حاکم پیروی می‌کنند. این تفکر، ارگانیسم یا موجود زنده را کلی و یکپارچه می‌داند که خاصیت اجزای ‌آن در تمامیت و کلیت ‌آن نهفته است.

عناصر و اجزی تشکیل دهنده­ یک سیستم:

هر سیستم یا نظام را دارای چهار عنصر اساسی می­دانند که تجزیه و تحلیل سیستماتیک در مورد آنها صورت می­گیرد. این اجزا عبارتند از:

1- نهاده (درون‌داده): عوامل و متغیرهایی که به سیستم وارد می‌شوند نهاده نام دارند. در یک نظام سیاسی، مجموعه­ها (تقاضاها) و حمایت­ها در این حوزه قرار می­گیرند. نهاده در نظام بین­المللی عبارت از اقدامات، رفتارها و سیاست­های خارجی دولت­هاست.

2- داده: برون‌داده یا ستاده به خروجی سیستم مربوط می­شود. تصمیمات و خط مشی­های یک نظام داخلی در قبال تقاضاها و حمایت­ها، جزء داده­ها محسوب می­شود. در یک نظام بین­المللی، رفتار سایر بازیگران در مقابل سیاست خارجی یک دولت، داده‌ی نظام می­باشد.

3- بازخورد: ارزیابی هماهنگی یا ناهماهنگی بین نهاده­ها و ستاده­ها در فرایند بازخور مورد بررسی قرار می­گیرد. چنانچه تصمیمات سیاست‌گذاران (ستاده­ها)، هماهنگ با درخواست­های مردم (نهاده­ها) باشد، نتیجه بازخور مثبت می­باشد، اما اگر سیستم اطلاعاتی به تصمیم‌گیرندگان منعکس کند که مردم ناراضی هستند، بازخور منفی است.

4- محیط داخلی و خارجی: محیط به مقتضیات و شرایطی اطلاق می­شود که سایر عناصر متشکله در آن عمل می­کنند. به عنوان نمونه، محیط ارزشی و فرهنگی که سیاست‌مداران در آن به تصمیم­گیری می‌پردازند از این نمونه می‌باشد.

اهداف سیستمها:

اهداف سیستم می­تواند مراحل زیر را شامل شود:

1- رساندن اطلاعات صحیح در زمان و هزینه‌ی مناسب

2- بالابردن ضریب اطمینان تصمیم‌گیری­ها

3- بالا بردن ظرفیت پردازش کارها

4- بالا بردن سود

5- افزایش بهره­وری و کاهش هزینه­ها

به تعبیر دیگر، اهداف نظریه‌ی عمومی سیستم­ها به عنوان دانشی میان رشته­ای عبارت است از: ایجاد مدل­های تعمیم‌یافته‌ی سیستم­ها، تهیه‌ی یک دستگاه منطقی‌ ـ‌ روش شناختی برای تشریح کارکرد و رفتار عنصر سیستم­ها، تنظیم نظریه­های تعمیم‌یافته‌ی انواع مختلف سیستم‌ها از جمله نظریه­های پویایی سیستم­ها و فرایندهای کنترل

تئوری سیستمی و علوم سیاسی (تصمیم­گیری سیاسی):

یکی از عمده­ترین مسائلی که بر سر راه علوم سیاسی قرار دارد، یافتن واحدهای ثابت تجزیه و تحلیل به منظور فهم رفتار سیاسی بشر است. تئوری سیستم­ها، با مطالعه‌ی سیستماتیک «واقعیت»های سیاسی و «محیط» پیرامون آن، مفاهیمی ارائه می­نماید که محقق را در تجزیه و تحلیل یاری می­دهد. به‌علاوه، به عنوان کمترین فایده، تئوری سیستم­ها به پژوهش­گر کمک می­کند تا اطلاعاتی که به عنوان داده­های مهم جمع‌آوری کرده است توصیف نماید. این کارکرد­ها راه را برای ایجاد یک تئوری عمومی هموار می­سازد.

نقطه قوت و ضعف نظریه سیستمها:

تئوری سیستمها در واقع آثار غیر قابل انکاری بر روشمند شدن زندگی انسان در همه عرصه دارد. در واقع بشر برای انجام امور خود نیازمند این است تا سیستماتیک عمل نماید و این موضوع حتی در عالم سیاست نیز به کمک سیاستمداران آمده و در یک پروسه زمانی دروندادهای نظام سیاسی را بعد از آنالیز نهایی در سیستم داخلی تبدیل به برونداد کرده و وارد نظام داخلی و یا بین الملل می نماید و این مهمترین نقطه قوت این نظریه است.

با این حال این تئوری یک ایراد بزرگ دارد. به نظر می رسد تئوری سیستمها دارای نوعی محافظه کاری از نوع علمی است؛ چرا که بر اساس ساختار سیستمی علاقمند به حفظ وضع موجود است تا ایجاد تغییر و تحول در سیستم و این بزرگترین نقطه ضعف نظریه سیستمهاست.

منابع:

1- حق‌شناس، علی‌محمد و همکاران؛ فرهنگ معاصر انگلیسی فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، 1387، ص1699.

2- رضاییان، علی؛ تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم، تهران، سمت، 1375، ص27.

3- زورق، محمدحسن؛ ارتباطات و آگاهی (مفاهیم، مبانی و روش‌ها) تهران، انتشارات دانشکده صدا و سیما، 1386، جلد اول، ص41.

4- گلابی، سیاوش؛ توسعه منابع انسانی ایران، جامعه‌شناسی توسعه ایران، تهران، فردوس، 1369، ص14.

5- فرشاد، مهدی؛ نگرش سیستمی، تهران، امیرکبیر، 1362، ص94.

6- طایفی، علی؛ نگرش سیستمی: www.Sociology of iran.com.

7- برتالانفی، لودویگ فون؛ مبانی، تکامل و کاربردهای نظریه عمومی سیستم‌ها، ترجمه کیومرث پریانی، تهران، تندر، 1366، ص230.

8- ادگار، اندرو و پیتر، سجویک؛ مفاهیم بنیادی نظریه فرهنگی، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران، آگه، 1387، ص276.

9- پالمر، مونتی؛ اشترن، لاری؛ و گالیل، چارلز؛ نگرشی جدید به علم سیاست، ترجمه­ی منوچهر شجاعی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی، 1372، چ اول، ص30-23

10- سادوسکی، و. ن؛ نظریه‌ سیستمها: مسائل فلسفی و روان شناختی، تهران، چ اول، 1370، ص32

11- حقیقت، صادق؛ روش‌شناسی علوم سیاسی، قم، انتشارات دانشگاه مفید، چ دوم، صص233-230

12- مجید مجیدنیا، روزنامه اعتماد، 85/10/12