نقش سیاستهای دولت فرانسه در دربار قاجاریه

جواد مسعودی

هنگامیکه سلسله قاجار با تثبیت حکومت آغا محمدخان ظهور پیدا کرد، فرانسه نقش چندانی در دربار ایران بازی نمی کرد و در این زمان حتی دول اروپایی سرگرم جنگ و ستیز با انقلابیون فرانسه بودند که در سال 1789 رقم خورده بود.

در زمان فتحلعلیشاه و در سال 1800 ایران حتی با پیمان مودتی که با انگلستان منعقد کرده بود، علیه فرانسویان متحد دولت انگلیس شد. بعد از مرگ پل اول تزار روسیه در سال 1801، الکساندر اول بجای او جلوس کرد و با پیروی از سیاستهای پتر کبیر به ژنرال سیسیانف دستور حمله به ایران را صادر کرد. در این هنگام فتحعلیشاه قاجار در فکر یاری خواستن از دو دولت انگلیس و فرانسه برای مقابله با تهاجم روسیه افتاد. انگلیسیها به تقاضای کمک ایران بی اعتنایی کردند و لذا در این هنگام توجه شاه ایران به فرانسه معطوف گشت و از این تاریخ به بعد پای فرانسه به دربار ایران باز می شود.

شاه قاجار در سال 1803 نامه ای به ناپلئون بزرگ نوشته و در سال 1804 جواب آن را مبنی بر اجابت درخواست ایران دریافت می کند. در سال 1807 اولین سفیر قاجاریه بنام محمدرضا خان قزوینی با فرمان فتحعلیشاه به سفارت ایران در فرانسه گماشته می شود و در همان سال بالاخره عهدنامه ای بین دو کشور منعقد می شود. عهدنامه فین کنشتاین مقرر می دارد که فرانسه هرگونه سلاح و مهماتی که ایران برای تخلیه قوای روس لازم داشته باشد، بدهد و ضمناً افسران نظامی نیز برای آموزش نظامی قشون ایران، اعزام کند. حضور ژنرال گاردان فرانسوی در ایران برای آموزشهای نظامی باعث شد تا ارتش ایران تجدید سازمان شود، اما با انعقاد عهدنامه تیلسیت و آشتی بین تزار روس و ناپلئون، ایران به همراه عثمانی که هردو به تحریک ناپلئون به روسیه و انگلیس اعلان جنگ داده بودند، تنها شدند.

در سال 1807 فرانسه برای جبران مافاتش تلاش کرد تا بین دولتین ایران و روس آشتی برقرار کند و لذا تزار را دعوت به این مهم نمود، اما با کارشکنی های روسیه که این دعوت را نپذیرفته بود، موفق نشد و لذا ایران هم روابط خود با فرانسه را قطع نمود و مجدداً رو بسوی انگلیسیها آورد.

روابط ایران و فرانسه مجدداً از سال 1838 می رفت تا به بهبودی بیانجامد اما باز با دخالتها و کارشکنی های روسیه و خصوصاً انگلیس به نتیجه ای نرسید. وقتی آجودانباشی سفیر فوق العاده محمد شاه قاجار برای اعتراض به جدایی هرات از خاک ایران از ملاقات با لرد پالمرستون وزیر خارجه انگلیس مایوس شد، رو بسوی فرانسه گذاشت.

فرانسویها که بعد از ناپلئون بی میل نبودند مجددا در ایران نفوذ داشته باشند در این ملاقات به سفیر ایران احترام گذاشته و طی گفتگوهایی مقرر شد تا مجدداً هیئتی نظامی را برای تعلیم ارتش ایران مأمور کرده و مقداری اسلحه و مهمات نیز به دولت ایران بفروشند. بر این اساس بود که در سال 1840 اولین سفیر فرانسه بعد از ناپلئون از سوی لویی فیلیپ پادشاه فرانسه وارد ایران شد و به حضور محمد شاه رسید. خواسته فرانسویها نیز آزادی مسیحیان اصفهان و در کل مسیحیان کاتولیک ایران در انجام فرایض و تبلیغات دینی شان بود که شاه قاجار فرمان آن را صادر کرد.

در این میان اما دولتین روس و انگلیس هر دو ناراضی از حضور مجدد فرانسه در دربار ایران بوده و لذا هر از گاهی به مخالفت با محمد شاه در این این خصوص پرداخته و خواستار اخراج کشیشان فرانسوی از ایران بودند. این دو دولت دوست نداشتند تا پای قدرت سومی در ایران باز شود و بر اثر همین مخالفتها بود که شاه قاجار در نهایت مجبور شد فرمان قبلی خود مبنی بر آزادی مسیحیان کاتولیک را لغو کرده و کشیشان و افسران نظامی فرانسوی را نیز مرخص کند و بدین ترتیب یک فصل دیگر از روابط بین ایران با فرانسه به پایان رسید.

در سال 1844 مجدداً فرانسه حضور خود در دربار ایران را جدی کرد. در این سال کنت دوسارتیژ فرمانی از محمد شاه اخذ کرد که فرانسویان آزادی تجارت و رفت و آمد در ایران داشته باشند و همچنین کشیشان کاتولیک فرانسوی مجدداً اجازه بازگشت به ایران را داشته باشند و در انجام فرایض دینی خود آزاد باشند. طی معاهده ای که بین دولت فرانسه و ایران منعقد شد، مقرر شد تا فرانسوی ها هم همانند دولتین روس و انگلیس دارای حق کاپیتولاسیون باشند.

در سال 1847 که میرزا محمدعلی خان از سوی محمد شاه در پاریس حاضر شد تا اسناد معاهده را مبادله نماید، فرانسویان از تعهد خود در خصوص حمایت از ایران در مقابل روسیه و انگلیس سرباز زدند و اسناد مبادله نشد و لذا مجدداً بین دو دولت کدورت پیش آمد و بعد از مرگ محمد شاه و در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه در سال 1849 روابط ایران با فرانسه بطور کل قطع شد. در این خصوص دسیسه های سفیر انگلیس در ایران و تهدیدهای بریتانیا برای خروج سفیر فرانسه از خاک ایران بی تأثیر نبود.

هشت سال بعد مجدداً زمینه برقراری روابط با فرانسه در ایران فراهم شد. بعد از تصرف هرات از سوی ایران در سال 1856 و سپس اعلان جنگ انگلستان به دولت ایران برای تخلیه هرات، ناصرالدین شاه فرخ خان را مأمور کرد تا میانجیگری فرانسه در این خصوص را اخذ نماید و لذا در زمان ناپلئون سوم فرخ خان وارد پاریس شد و مسئله وساطت فرانسه بین ایران و انگلیس را مطرح کرد. بدین ترتیب معاهده صلح پاریس با وساطت فرانسه بین ایران و انگلیس منعقد گردید و فرانسه نقش مهمی را در انعقاد این عهدنامه ایفاء نمود.

از دوره ناصرالدین شاه به بعد هم فرانسه نقش چندانی جز در موارد فرهنگی در دربار شاهان قاجار بازی نکرد.

نتیجه گیری:

در پایان باید گفت دولت فرانسه به جز مواردیکه ذکر شد نقش خاص و تعیین کننده ای در دربار و سیاستهای ایران ایفاء نکرد. به عبارتی دولتین روس و انگلیس هرگز اجازه ندادند تا پای دولت سومی در دربار ایران باز شود و همانطور که گفته شد هر بار که روابط ایران با فرانسه می رفت تا به نتیجه مطلوبی برسد، با کارشکنی و شیطنتهای این دو دولت عقیم می ماند. در مجموع باید گفت که تأثیر دولت فرانسه در دربار ایران بیشتر فرهنگی و نظامی بود تا سیاسی. آنچه دو کشور را بیشتر بهم نزدیک می کرد، روابط معنوی، فرهنگی و مذهبی بود و چون بعد از سقوط ناپلئون بزرگ، فرانسه دارای آن قدرت نظامی همیشگی نبود، لذا نقش مهم و حساسی در صحنه سیاست خارجی و داخلی ایران بازی نمی کرد.

می توان گفت که روابط ایران با فرانسه در بطور جدی از زمان ناپلئون سوم وارد مرحله جدیدی شد و در دوره وی بود که روابط کشورش با ایران دوستانه و حسنه شد و هر دو کشور در خاک یکدیگر سفارتخانه دایر کردند.

در این میان مهمترین مواردیکه دو کشور را بهم پیوند می داد؛ اعزام دانشجویان ایرانی به فرانسه برای تحصیل و تأسیس میسیونهای مذهبی فرانسه در ایران بود و لذا به این خاطر زبان فرانسوی در ایران بسیار رواج یافت و نوعی صمیمیت و اتحاد معنوی بین دو دولت و ملت بوجود آمد.

با این اوصاف بطور کل می توان گفت که فعالیت فرانسویان در زمان قاجاریه بیشتر به امور فرهنگی و مذهبی معطوف بود و در یک مورد نیز بانی وساطت رسمی بین دو دولت ایران و روسیه که منجر به عقد معاهده صلح پاریس گشت، شد.